Over zijn liefde voor de natuur. Jan Wolkers was een natuurmens. Zijn mooiste natuurverhalen, brieven, dagboekfragmenten en gedichten.

'Nederland Leest' is een jaarlijkse actie waarin één bijzonder boek wordt geschonken aan zoveel mogelijk lezers. In november 2019 leest heel Nederland 'Winterbloei' van Jan Wolkers.

Het is de eerste keer dat ook Nederlandstalig België aan de actie meedoet. En dat we er daarna samen met elkaar over praten, over overcomsumptie, milieuvervuiling en klimaatverandering. Met dank aan HEBBAN die mij het gratis boekje schonk, doe ik mee in november met 'Vlaanderen leest Winterbloei'.

In 1998 kreeg een Amerikaanse bibliothecaresse Nancy Pearl van de Seattle Public Library het briljante idee om van de hele stad één grote leesclub te maken. Wat zou er gebeuren als iedereen in Seattle nu eens hetzelfde boek zou lezen?

Het idee One City One Book was het begin van een ongelofelijk succesvol project. Gedurende één maand gaven alle bibliotheken in Seattle duizenden exemplaren van hetzelfde boek weg aan alle mensen. Overal in de stad werden 's avonds ontmoetingen georganiseerd om over dit boek te praten. De samenhang in de stad - 'de sociale cohesie' nam opvallend toe.

Jan Wolkers - natuurmens

'Ik heb de winter liefgehad.
De adem aan het raam,
De holte in de ijsbloem.
Een stem die zegt: 'Hij werpt zijn ijs',

Uit 'Ik heb de winter liefgehad' - Jan Wolkers

In de inleiding vertelt Onno Blom dat Wolkers het meest van de winter hield. 

Dat zit vooral in de 'gedachtenlandschappen' die hij schilderde als weerspiegelingen van zijn gedachten en gemoed, geschilderd 'als sneeuwstormen in vlokken, toetsen, dwarrelingen, fijn en grof - in de kleuren van het eiland'. Zijn gemoed en stemmingen drukte hij het beste uit in stormen van sneeuw in de winter. De laatste fase van zijn kunstenaarschap noemde hij 'Winterbloei'. Duidelijk dat hij daar het meest van hield. Hij was aangekomen in de winter van zijn leven, zijn kunstenaarschap en hij zag het als een 'bloei': mooi en aantrekkelijk.
Hij schuifelde ook elke dag door zijn tuin. Ook in de winter. Dan staat er 'Nee, vooral in de winter.'
De beschrijving van de bevroren vijver, in de winter, vind ik hemels:

 'Wanneer de vijver bevroren is zie je onder het ijs, die weckfles van de natuur, de bruin geworden krabbescheren op de bodem liggen als verstarde waterwezens. Als het rijp gevroren heeft toont de godin Flora zich nog eenmaal in haar nachtgewaad, minder kleurrijk maar even blinkend als in het voorjaar. De structuur van dorre planten wordt helder als op een diapositief. Je bevindt je in een wereld van dooraderd marmer.'

Alleen iemand met een goed observatievermogen en veel liefde voor de natuur in de winter kan dit schrijven. Zo wondermooi.

DE AARDE WAS
FRISSER
EN AANTREKKELIJKER
DAN VROEGER.

Daniel Defoe, Robinson Crusoe

Met bovenstaand citaat wordt de bundel voorafgegaan. Ernaast kijken kun je niet. Het is een citaat uit Robinson Crusoë van Daniel Defoe. Het is dit jaar exact driehonderd jaar geleden dat het boek verscheen. Ik heb het boek in mijn jeugd gelezen maar moest toch even denken hoe het verhaal in elkaar zat. Met dit korte luisterfragment van Klara was ik weer mee.

Wat hier opvalt is de verleden tijd, alsof iemand uit de (verre) toekomst terugkijkt naar onze tijd en zegt dat de aarde frisser en aantrekkelijker was dan vroeger. Er zit optimisme en hoop in deze uitspraak. Want nu is het precies het omgekeerde. Vroeger was de aarde frisser en aantrekkelijker.

De Robinson Crusoe van de Rottumerplaat

In de week van 17 tot 24 juli 1971 verbleef Jan Wolkers op uitnodiging van de VARA op het eiland Rottumerplaat, dat voor korte tijd een onbewoond eiland was omdat de mensen van Rijkswaterstaat die er werkten en bivakkeren, met vakantie waren. Op deze zandplaat van nog geen zes kilometer lang en nog geen vijfhonderd meter breed voor de kust van Groningen, hield hij een dagboek bij van zijn avonturen in dit ontstellend mooie maar bedreigde paradijs. In 1991 ging hij er weer naartoe.

Wolkers voelt zich daar duidelijk helemaal in zijn element.

Zijn tent noemt hij een sprookjesspelonk.

Het eiland verkennen, vroeg opstaan, de planten en dieren determineren, op foto vastleggen, zelf voedsel verzamelen door te vissen, het is allemaal zijn ding. Uit niets blijkt dat hij behoefte heeft aan communicatie met andere mensen.

Hij is echt een natuurmens: loopt daar naakt rond, schreeuwt met de meeuwen mee.

Wanneer hij een gewonde scholekster verzorgt en een jonge zeehond redt door hem bij te voederen toont hij zijn ondernemendheid, inventiviteit en zijn liefde voor de gekwetste natuur.
Wanneer ze zijn zeehondje komen halen - ze hadden gezegd dat ze melk voor hem naar beneden gingen gooien - voelt hij zich verschrikkelijk eenzaam. Dan pas beseft hij hoe alleen hij op het eiland zit.

Zijn relatie met zijn vader

In het verhaal 'Wespen' krijgen we een beeld te zien van de relatie tussen zijn vader en Wolkers als kind.

Daaruit komt een gespannen relatie naar voor tussen vader en zoon. De vader die zich nogal hard en autoritair opstelt. Dat was zo in die tijd en voor die generatie.

'Vooruit, wees flink,' zei mijn vader. 'Steek je hoofd onder de kraan als een echte Hollandse jongen.'

Hij moet een echte Hollandse jongen worden. Wat dat dan ook inhoudt.
Op de vraag of hij met deeg mag vissen (vissen met levende wormpjes die hij over een haakje moet doen, ziet Jan waarschijnlijk niet erg zitten) krijgt hij geen goedkeurend antwoord. 'Zoek jij maar een paar wurmpjes,' zei hij. Dat de zoon het daar emotioneel moeilijk mee kan hebben, komt niet eens bij de vader op.
Wanneer de vader het doosje met wurmpjes bij zich steekt vlak tegen zijn hart, denkt Jan 'Als het niet goed dicht zit of opengaat onderweg, kruipen ze misschien wel bij hem naar binnen. ' Met enig leedvermaak gedacht, had ik sterk de indruk.
De communicatie van de vader naar Jan toe is vaak waarschuwend, gebiedend of (ver)oordelend. Allemaal stichtend bedoeld, natuurlijk. Enkele voorbeelden:
'Vooruit, zei hij... Hier, houd jij het leefnet vast.'
'Pas op voor die toffee,' ... 'Zeker weer van de vuile smoushond...'
'Je moet het stuur niet zo stevig vasthouden',...
'Je bent niet onder de kraan geweest,' ... ik begrijp jullie niet. Toen ik zo oud was als jij...
'Haal dan op, sufferd.'
'Je bent me ook een visser van niks. Als je er één gevangen hebt geef je het meteen op.'
Dat de kleine Jan er emotioneel (nog) niet aan toe is om vissen te zien lijden doordat de vader bruusk een ruk heeft aan de haak die diep in de bek van de vis zit en aan de haak zijn ingewanden naar buiten trekt, komt niet bij de vader op. Daarna heeft Jan geen zijn meer om te vissen. Begrijpelijk dacht ik.
De vader bekijkt de natuur functioneel. Bij hem is het zoeken naar gevoelens. In de korte tekst 'Wespen' heb ik die niet direct kunnen vinden.
'Wat een bakbeest hè,' zei hij bijna trots. De vader ziet vissen als een middel om aan voedsel te komen. vissen zijn er om gebakken te worden.
De zoon kan dieren niet zien lijden.
'In de keuken hoorde ik mijn vader het mes slijpen op de rand van het aanrecht. Snel liep ik naar de radio en draaide die aan.'
Jan wil het niet horen en zet daarom de radio luid aan. Hij weet wat er volgt en kan er niet tegen. Hij is gevoeliger dan zijn vader voor het lijden van dieren.
'Maar voor de lampen warm waren hoorde ik het krakende geluid en het krassen over het plankje toen de vinnen werden afgesneden. Je voelt aan die laatste zin dat kleine Jan er de rillingen van krijgt.

Daphne een sprookje

'Daphne een sprookje' vind ik een heel mooi verhaal.

Daphne betekent 'laurier' en is een nimf uit de Griekse mythologie. De riviergod Peneus verandert haar in een laurierboom die voor Apollo heilig werd.
Het hoofdpersonage in het verhaal - dat geschreven is in de hij-vorm - is verzot op de oudheid en zijn oudoom wil dat hij rentmeester wordt op het landgoed. Hij stelt echter de absurde eis dat hij dan geen gezin zou stichten in zijn idyllische hof. Waarop de hoofdpersoon het aanbod afwijst.
Maar op een dag moet hij een laurierboom verpotten. Hij houdt van bomen en wanneer hij de laurierboom in de te krappe boom verpot, doet hij een bijna spirituele ervaring op. Hij ziet in de wortels de elegante voeten van een Grieks beeld, een vrouw.
De geestelijke ervaring ervaart hij zo diep dat hij er fysiek opgewonden van raakt. Dat duurt zo de hele dag en op het einde van de dag beseft hij dat de perfecte vrouw heeft gevonden. Hij heeft de natuur leren kennen.
Dan komt zijn spirituele reis, bijna een bekering, tot een einde: hij heeft zijn bestemming gevonden: hier op het landgoed tussen de bomen en de bloemen zal hij blijven wonen.
Daphne is hier een modern sprookje, een 'bekering' van een man tot de natuur, de bomen en de bloemen. Ze zijn voor hem heilig geworden. Zijn liefde voor de natuur zal eeuwig duren net als de liefde van een man voor een mooie vrouw, zoals vereeuwigd in de mythe van Daphne.

MEDEPLICHTIG

Het 143 pagina's tellende boekje bevat vier columns van
AAF BRANDT CORSTIUS. 'Medeplichtig' is de eerste. Wat hou ik van haar schrijfstijl. Steeds actueel met een vleug humor. 

Over een natuurmens die als kind de plaatjes van Thijsse en de Verkade-albums verzamelde. Hij kon er zijn liefde voor de natuur en al wat wriemelt en leeft, in kwijt. Door de plaatjes te verzamelen en de albums te lezen, uren aan een stuk. Als 81-jarige man op Texel heeft hij nog altijd veel belangstelling en liefde voor de natuur, vooral voor vogels. Hij was bezorgd over welke kant het uitging met de natuur. Hij had een ideël toekomstbeeld.

'En als er van dit ideële toekomstbeeld niets terechtkomt? Als mijn schim zich maar ternauwernood een weg kan banen door uitlaatgassen en wolken landbouwvergif? Als er geen sprake zal zijn van een zinvolle vormgeving van het landschap omdat alles wijken moet voor materieel gewin? Dan zal mijn schim als een venijnige vonk omhoogschieten de eeuwigheid in, in het berustende besef dat het maar voor even is. Dat een dag is als duizend jaar. Dat de schuimspaan van de tijd op de lange duur alle vuiligheid van het aanschijn van de aarde zal afscheppen.'