Een jonge man krijgt ruzie in de tram met een andere man die hem op de tenen trapt. Later die dag ziet de verteller de jonge man opnieuw. Hij is met een vriend die hem adviseert om een extra knoop aan zijn jas te zetten. Een simpele gebeurtenis op 99 verschillende manieren verteld.

Geestig en geniaal! Zo kan ik dit kleine meesterwerk beschrijven.

Stijloefeningen van Raymond Queneau staat in de catalogus van de '1000 boeken die je gelezen moet hebben' en terecht. Ik las de nieuwe uitgave en achtste druk van uitgeverij De Bezige Bij met een voorwoord van Rudy Kousbroek die tegelijk ook de vertaler is van deze klassieker.

WIE WAS RAYMOND QUENEAU?

Raymond Queneau leefde van 1903-1976 en was een Frans schrijver, dichter en wiskundige. Hij was een van de oprichters van de literaire werkplaats Oulipo samen met François Le Lionnais. Een los verband van Franse schrijvers en wiskundigen. Ze maakten literaire werken die aan beperkingen onderhevig zijn of aan bepaalde voorwaarden moeten voldoen: littérature sous contraintes. Enkele voorbeelden: schrijf een tekst waarin maar één klinker is toegelaten of waarin slechts één klank is toegelaten. Of schrijf een tekst waarin alle woorden even lang zijn of waarin elk woord wordt omschreven door een definitie uit het woordenboek.

Het zijn leuke woord- en taalspelletjes en scherpt het schrijven aan. 

Wist je dit? 

De vereniging bestaat nog altijd en heeft een leuke website. Neem een kijkje.

Een must voor iedereen die met taal en schrijven bezig is! Voor kunstenaars en schrijvers. Ludiek en inspirerend. Geestig en geniaal!

Wat heb ik genoten van dit boekje. Heerlijk en amusant om zo te spelen met taal.

Het verhaal is heel eenvoudig. 

'Het speelt in een Parijse autobus van lijn S, tegenwoordig lijn 84: een modieuze jongeman - een zazou, zoals men in die tijd zei - maakt zich kwaad omdat hij op zijn tenen wordt getrapt. Later op de dag, vanuit dezelfde bus, ziet de verteller de jongeman opnieuw. Hij wandelt bij het Gare Saint-Lazare in gezelschap van een soortgenoot die hem adviseert een extra knoop aan zijn jas te laten zetten. Dat is alles: een volstrekt zinloze en onmiskenbaar Queneau-achtige geschiedenis.'

Eigenlijk gewoon twee kleine gebeurtenissen, anekdotes. 

Maar dan wel één en hetzelfde verhaal op 99 verschillende manieren verteld. 

Ok, ik geef het toe. Dit is eigenlijk een boek die je in de oorspronkelijke taal dient te lezen. Maar voor mensen zoals ik met weggezakt schoolfrans is deze vertaling een godsgeschenk.

Het vertalen van zo een werk is dan ook een huzarenklus. 

'Het vertalen van de Exercices de Style stuit op dezelfde moeilijkheden als het vertalen van poëzie, plus nog een paar andere.'

Aldus de vertaler Rudy Kousbroek. Wat opmerkelijk is aan deze vertaling is niet alleen dat de tekst in het Nederlands is vertaald maar ook dat de plaatselijke achtergrond is gewijzigd. Van de autobus van lijn S, alias lijn 84, naar een gemeentetram van lijn 16, van het Gare Saint-Lazare naar het Concertgebouw en het Cour de Rome naar het Jan Willem Brouwersplein in Amsterdam. 

Alle 99 verhalen hebben de titel van de stijlfiguur. Sommige bestaan echt zoals Litotes - een stijlfiguur waarbij men door middel van een ontkenning of een verkleinvorm iets schijnbaar verkleint of afzwakt, maar juist met de bedoeling het des te sterker te doen uitkomen - of Homeoptoton - dit is een stijlfiguur die bestaat uit het beëindigen van de laatste woorden van een afzonderlijk deel van de spraak met dezelfde lettergreep of letter. Andere zijn gewoon verzonnen zoals Kelere of Haatdragend.

LITOTES:

'Met een paar mensen zaten we in 't gemeenteblik. Een jonge man, die er niet al te snugger uitzag, sprak enkele ogenblikken met een meneer die naast hem stond en ging daarna zitten. Twee uur later kwam ik hem weer tegen: hij was in gezelschap van een vriend; ze spraken over lapjes.'

HOMEOPTOTON:

'Op de achterbak van een rijdend ongemak op het zestiende baanvak stond een lamzak met een uitgerekte nak en een touwtje om zijn claque, die plotseling tot zijn buurman sprak: - Bullebak! Je trapt met je hak mijn tenen in de prak!...'

KELERE:

'Op die keleretram stond ik naast een kelerelijer met een lange kelerenek en zo'n keleretouwtje om z'n kelerehoed. Hij schold een kelerepassagier z'n kelerehuid vol omdat die hem op z'n keleretenen trapte....'

Bijna eindeloos gevarieerd, in telegramstijl, in de vorm van een blijspel of een ondervraging. Maar ook dieren, medische termen, geuren, kleuren kunnen centraal staan. Zelfs smaak. Nooit geweten dat een tram een bepaalde smaak heeft. Of is het alleen die ene tram? Of een bepaalde sfeer: spookachtig, wijsgerig, gastronomisch of boers. Sommigen zijn moeilijk te lezen maar eens je het 'systeem' doorhebt, is het makkelijk lezen. Ik liet de toevoegingen weg vallen en las zo de 'skelettekst'. Voluit lezen maakt het lastig en moeilijk omdat je dan klinkklare nonsens leest. Maar zo geestig en heerlijk wanneer je op het ritme let dat steeds terugkomt of op de terugkerende klanken.

Wat dacht je van deze: KEDIETJE VEDIELEN:

'... Twedie udier ladietedier zadieg idiek hediem bijdie hediet Codiencediertgedieboudiew stadien idien drudiek gediesprediek mediet edien kodiernuidiet diedie hediem andienradiededie dedie ...'

Er is overal 'die' tussen gevoegd, achter elke klinker. Zo kun je makkelijk de 'gewone' tekst lezen. Wanneer je toch leest wat er staat zit er muziek in! Heerlijk toch!

Ook dichtvormen komen aan bod: alexandrijnen, een sonnet, ode, een tanka en vrije verzen.

VRIJE VERZEN

'De tram
vol
het hart
leeg
de hals
lang
het koordje
dun
de tenen
plat
plat en geplet
de zitplaats
vrij...'

En behalve dat het een leuk taalspel is, toont het ook aan dat de vorm waarin het verhaal wordt verteld een grote invloed heeft op de betekenis die eraan wordt gegeven. 

Met andere woorden, afhankelijk van welke boodschap je wilt overbrengen, kan het belangrijk zijn de vorm waarin de boodschap wordt gebracht met zorg te kiezen. Of hoe de vorm de werkelijkheid 'maakt'.

Laat je inspireren door dit kleine juweeltje. Geestig en geniaal!

Voor de beetje francofielen onder ons: klik op onderstaande video. Enkele voorbeelden van de stijloefeningen in het Frans die worden voorgelezen terwijl de tekst in beeld is.