Oeroeg - Hella S. Haasse
De ik-persoon blikt terug op zijn jeugd in Indonesië - toen Nederlands-Indië en een kolonie van Nederland. Oeroeg was zijn beste vriend. Maar de vriendschap is verloren gegaan. Wat is er gebeurd?
Ik lees het boek in een uitgave van DE SIKKEL, uitgegeven in 1972 en duidelijk bedoeld als schoolboek. Er zit een 'Hulpboekje' bij voor leerlingen die het Frans als moedertaal hebben en 'Op nieuwe wegen D' gebruiken en doorgewerkt hebben. Achteraan zit een 'Leidraad voor cursorische behandeling'.
Ik denk aan de honderden, misschien duizenden leerlingen, die het boekje als verplichte leerstof op hun bord hebben gekregen. Zelf kwam het in mijn bezit door de opruimactie van een vriend die de bibliotheek van zijn overleden ouders opruimde.
Ik besluit mee te doen met de LEWA (Lees Eens Wat Anders)-actie van Hebban in april 2021 onder leiding van Martijn.
Met het LEWA-project is het de bedoeling om een boek te lezen dat totaal buiten je comfortzone ligt.
Ik geef het eerlijk toe, dat is bij mij niet het geval. Maar omdat het boek al zo lang ongelezen in mijn kast staat, is het voor mij een unieke gelegenheid om mee te doen. Ik heb nog nooit iets van Hella S. Haasse gelezen. Dus op die manier valt het boek toch een beetje buiten mijn comfortzone.
Het boek werd voor het eerst uitgegeven in 1948 als Boekenweekgeschenk. Ondertussen is het al vele malen herdrukt en opnieuw uitgegeven. Het heeft een plaats verworven in de canon van de Nederlands Letterkunde.
Een standaardwerk dus.
De schrijfster weet waar ze over schrijft want zelf is ze in Nederlands-Indië geboren en heeft er een groot deel van haar jeugd doorgebracht.
De uitgave bevat een getekende kaart in zwart-wit van West-Java en enkele zwart-wit foto's van de schrijfster en van de natuur en mensen in Nederlands-Indië.
NOG LEESBAAR OF GEDATEERD?
Ondanks dat het een 'oud' boek is, leest het vlot en toegankelijk. De taal is een beetje gedateerd. Enkele voorbeelden van ouderwets taalgebruik. Het staat al op de eerste pagina: '... als was mijn herinnering gelijk aan een van die toverplaatjes, die we vroeger plachten te kopen...'; 'als was' en 'plachten' gebruiken we nu niet meer. Toch merk ik dat het mij niet stoort tijdens het lezen. Hella S. Haasse schrijft prachtige zinnen, mooie beelden en de (vaak lange) zinnen lezen heel prettig. Er zit een zeker ritme in dat mij erg bekoort.
HET VERHAAL
'Oeroeg was mijn vriend.'
De openingszin komt binnen. De ik-persoon kijkt terug op zijn jeugd en vertelt over Oeroeg, zijn beste vriend toen. Want de vriendschap is verloren gegaan. Wat is er gebeurd? De hele novelle is één groot terugkijken en de verteller, de ik-persoon. Hij gaat in zijn geheugen terug tot het beeld volledig aan het licht komt, zoals je krasplaatjes of toverplaatjes vroeger kocht, waarover je dan moest krassen, tot het verborgen plaatje zichtbaar werd.
Het verhaal is heel passend in de verleden tijd geschreven en de verteller blijft anoniem. Het wordt in chronologische volgorde aan ons verteld. Hoewel er wel versnellingen in het verhaal zitten. Op één pagina vertrekt de ik-persoon naar Europa, studeert hij af en wil teruggaan naar Indië. Dit wordt onderbroken door de tweede wereldoorlog en de capitulatie van Japan - alles op één pagina. De vertelde tijd is ongeveer twintig tot dertig jaar op slechts 74 pagina's.
Oeroeg en de hoofdverteller zijn even oud. Hij wordt geboren op het eiland Java nog voor de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd die in 1945 begon. Zijn vader is administrateur van een onderneming op Java, Kebon Djati, een plantage. Zijn moeder verveelt zich, laat de opvoeding vooral over aan de oppas, de baboe, en begint een relatie met meneer Bollinger. Daarna zal ze haar man en kind achter laten en naar Europa vertrekken. Oeroeg is de oudste zoon van de mandoer van zijn vader, zijn belangrijkste opzichter of meesterknecht.
Voor de ik-persoon is Oeroeg zijn beste vriend en is er geen verschil tussen hen ook al is Oeroeg een inlander en de ik-persoon een blanke. Het koloniale gedachtegoed zit stevig verankerd in de vader van de ik-persoon. Zijn vader keurt zijn vriendschap met Oeroeg ten zeerste af.
Later zegt de ik-persoon over zijn vriendschap met Oeroeg:
'Oeroeg was mijn vriend, vrijwel sinds mijn geboorte het enige levende wezen in mijn omgeving met wie ik iedere fase in mijn bestaan, iedere gedachte, iedere gewaarwording gedeeld had. En dat niet alleen. Oeroeg was méér. Oeroeg betekende - hoewel ik dat toen niet onder woorden kon brengen - het leven op en om Kebon Djati, de bergtochten, het spelen in de tuinen en op de stenen in de rivier, het reizen met de trein, het schoolgaan - het abc van mijn kinderleven.'
Voor de ik-persoon is er geen verschil tussen hemzelf en Oeroeg. Ze spelen samen, maken samen huiswerk.
Oeroegs vader sterft bij een actie om de ik-persoon te redden van de verdrinkingsdood uit een meer in de buurt. De dood van de zachtmoedige man, Deppoh, Oeroegs vader, zet een hele reeks gebeurtenissen in gang dat alles voorgoed zal veranderen.
Op kosten van de vader van de ik-persoon mag Oeroeg gaan studeren. Voelt hij zich schuldig over de dood van Deppoh? Het lijkt er veel op. De ik-persoon en Oeroeg gaan beiden naar een andere school en het is het begin van uiteen groeien. Vooral Oeroeg heeft het moeilijk om zijn positie en identiteit te bepalen. Hij begint zich te kleden, te gedragen en te spreken als de overheerser. Later wanneer hij verder studeert, komt hij in contact met studenten die in het progressieve milieu zitten en ontwikkelt zich tot een charismatische redenaar.
De vriendschap mislukt, misschien als metafoor voor het mislukken van de koloniale politiek van zijn land.
Naast de relatie tussen Oeroeg en de ik-persoon bevat het boek ook mooie beschrijvingen van de natuur.
IN DE MEDIA:
In 2008 werd een digitaal museum ter ere van Hella H. Haasse en haar omvangrijke oeuvre opgericht. Het is helaas online niet meer beschikbaar.
Op 29 september 2011 overleed de schrijfster. Bekijk hier de video in het Profiel van de Week.
Geraadpleegde bron: HEBBAN
https://www.hebban.nl/artikelen/lees-eens-wat-anders-in-april-oeroeg-van-hella-s-haasse