Meisje, vrouw, anders - Bernardine Evaristo

Twaalf personages worden gevolgd. Allemaal zijn ze van kleur en hebben iets met Londen. Van Londen tot Schotland en van een non-binaire socialmedia-influencer tot een 93-jarige vrouw op een boerderij. Allemaal hebben ze iets gemeen en allemaal zijn ze op zoek.

Bernardine Evaristo, tot voor kort had ik nog nooit van deze auteur gehoord. Een Britse schrijfster en academicus. Blijkt na even googelen al heel wat op haar palmares te hebben staan als romanschrijver, schrijver van essays en toneelstukken, academicus en dichter. Maar was tot nu toe onbekend bij het grote publiek. Haar achtste roman Meisje, vrouw, anders brengt daar voorgoed verandering in en  betekent haar grote doorbraak. 

Ook al omdat dit boek in 2019 de Booker Prize heeft gewonnen. Dit is een toonaangevende literaire prijs die elk jaar wordt toegekend aan het beste boek dat geschreven werd in het Engels en gepubliceerd werd in het Verenigd Koninkrijk of Ierland.

'Blijmoedig polyfonisch en sprankelend hedendaags'. 

Aldus de juryleden. Een gedeelde eerste plaats met De Testamenten van Margaret Atwood. Dat wel. Maar 'who cares'? Wanneer je zo naast Margaret Atwood komt te staan. 

Daarbij komt dat Bernardine Evaristo de eerste zwarte vrouw is en de eerste  Britse zwarte vrouw die de prijs ontving. Nog een reden om dit boek te gaan lezen.

Het boek is op mijn te lezen-lijst (TLL) gekomen nadat ik het leespanel van Voo?uit (in maart 2021) er een lovende bespreking over hoorde geven op Podium19. Ik herinner me dat Anna Luyten het boek verplichte leeskost vond.

Nu ben ik ook wel gevoelig voor boeken die een prijs hebben gewonnen. Op die manier komen ze in de media vaker onder mijn aandacht en prijswinnende boeken zijn gewoonlijk net even anders door hun opbouw, thematiek of beide. Dat trekt mij aan. 

Toen HEBBAN een leesclub organiseerde met het boek was dit mijn gouden kans. Ik kreeg het boek keurig op tijd thuis geleverd en begon aan een sprankelend leesavontuur. 

Wat onmiddellijk opvalt is het gebrek aan interpunctie. Geen komma's, geen punten op het einde van de zin. Gelukkig begint elke volgende zin op een nieuwe regel en springt een beetje in waardoor je als lezer toch houvast hebt tijdens het lezen. Het is even wennen, maar al na enkele pagina's ben ik het gewoon en vraag mij af waarom niet meer schrijvers dit doen. Over het overboord gooien van literaire conventies, dit is er één die kan tellen. Gedurfd en experimenteel. De vorm sluit ook naadloos aan bij de inhoud, zoals later zal blijken.

Het boek leest als een trein, vlot als een speer, snel als een boemerang. 

Haar beknopte, kernachtige stijl zonder interpunctie werkt als een 'stream of consciousness'. Het voert mij helemaal mee. Het krijgt bijna iets bezwerends. Het deed mij soms denken aan 'spoken word-poetry'. Sommige stukken lezen als poëzie:

 [158 ] '... die ze graag op

YouTube kijkt

terwijl ze

in haar eentje

helemaal losgaat

en loskomt

los uit haar gedachten

los in haar lijf

ze laat het gaan

ze laat het vrij

niemand die kijkt...'

[142 ] hoe kon het dat ze geen kleren meer aanhad?

toen

was

haar

lijf

niet

meer

van haar

het

was

van

hen' 

- Over de groepsverkrachting van Carole. Meer woorden zijn niet nodig. De realiteit is al schrijnend genoeg. De extra witruimte achter elk woord maken dat elk woord nog meer binnenkomt. Het wordt daardoor nog pijnlijker, harder, rauwer.

Bijna alle stijlfiguren haalt Evaristo uit de kast. De vele herhalingen, het spelen met woorden, met taal, retorische vragen én de humor vallen mij op. Verder wordt er veel met tegenstellingen gewerkt. Met de spreektaal in het boek heb ik het wat moeilijker. Maar samen met de inhoud maakt het het boek bijzonder hedendaags en eigentijds. 

We volgen twaalf personages die allemaal zwart zijn of van gekleurde origine zijn en de meeste vrouwen zijn lesbisch. Eén personage is non-binair. Het wordt een veelkleurige caleidoscoop van verhalen die in de breedte en de diepte ijzersterk worden uitgewerkt. Van elk hoofdpersonage krijg je de hele familiegeschiedenis mee van de ouders en de voorouders. De meeste personages zijn ook allemaal verbonden met elkaar, soms van heel dichtbij, soms losjes of van ver. Het vele verweven van verhalen doet mij ook wat denken aan de seizoenencyclus van Ali Smith. En ook Ali Smith schrijft (korte) delen tekst zonder interpunctie.

Die verweven- en verbondenheid herinnert ons aan wat ons samenbrengt in tijden van verdeeldheid. Het toneelstuk van Amma De laatste Amazone van Dahomay loopt als een verbindende draad door deze mozaïekroman. Een toneelstuk over krijgers en sterke vrouwen. Zijn we niet allemaal een beetje op zoek naar de krijger in ons? 

Ondanks de vele verschillende vormen van discriminatie die de hoofdpersonages in hun leven ervaren en hun ouders en voorouders hebben meegemaakt, proberen ze hun dromen waar te maken en te doen uitkomen. Ze zijn als de grote krijgers uit het toneelstuk van Amma. En zijn we niet allemaal een beetje een grote krijger wanneer we opboksen tegen krachten die ons in ons leven naar beneden willen halen? 

Van alle personages heeft Amma, waarmee het boek ook begint, nog de meeste overeenkomsten met de auteur zelf. Beide in de vijftig, toneelschrijver, gepassioneerd en geëngageerd en krijgen pas laat erkenning in hun leven.

Het boek reikt veel thema's aan: feminisme, onrecht, discriminatie, racisme, gender, familie, moeder-dochter relatie, lesbische liefde, kleur (zwart of donker), 'colorisme' (het feit dat zwarten een lichtere kleur willen, onder zwarten is er een kleurhiërarchie: hoe lichter hoe beter - enfin, toch overal waar het Westen invloed heeft (gehad)), vriendschap, verbinding, ambitie, vrouw zijn, anders zijn. 

Op die manier worden alle facetten van de Afrikaanse diaspora verkent.

Wanneer ik denk, nu weet ik het allemaal wel al, komt een hoofdstuk over Megan, Morgan dat weer net even anders is. Over een meisje Megan dat zich ontwikkelt naar een gendervrije identiteit. Ook elk personage heeft zijn eigen symbool dat onderaan de naam staat waarmee het hoofdstuk begint. Het Afrikaanse Adrinkasymbool van Megan/ Morgan staat voor transformatie.

De link naar Black Lives Matter, #MeToo en de lhbtq+-beweging is nooit ver weg en maakt dit boek zo hedendaags en actueel.

Voor wie de woordenschat rond deze onderwerpen even kwijt is of nooit helemaal goed mee is geweest: deze website heb ik af en toe geraadpleegd tijdens het lezen:

Er staan ook veel verwijzingen in het boek. Een naam die een paar keer in het boek komt is Audre Lorde. Door het boek van Bernardine Evaristo heb ik het boek Sister Outsider van Audre Lorde aangeschaft. Audre Lorde leefde van 1934 tot 1992 en was hoogleraar, dichter, schrijver en een revolutionair zwarte feministe. Sister Outsider is in 2020 voor het eerst in het Nederlands uitgegeven door uitgeverij Pluim. Essays over seksisme, racisme, leeftijdsdiscriminatie, homofobie en klassenwaan. In voorbeelden en anekdotes toont ze hoe ingewikkeld identiteit is. 

Het boek Meisje, vrouw, anders is een ode aan anders zijn, aan diversiteit en je eigen weg zoeken. En een ode om de krijger in ons te doen opstaan en zo elk aan ons eigen levensverhaal te schrijven. Dingen die belangrijk zijn dienen uitgesproken te worden, opgeschreven te worden. In tijden van verdeeldheid en polarisatie is het van belang te luisteren naar elkaars verhalen en stil te staan bij wat ons samenbrengt en verbindt. Daarom is het ook zoeken naar woorden belangrijk, naar taal die verbindende woorden van waarheid vertelt. Ongezegde, ongeschreven dingen uitspreken en opschrijven maakt je zichtbaar en daardoor ook kwetsbaar. Toch is de stilte doorbreken belangrijk. Luisteren naar elkaars verhalen, zonder oordeel, en zo woorden geven aan de stilte. Diversiteit, anders zijn is geen bedreiging, maar schoonheid en maakt onze wereld mooier. Verschillen erkennen en omarmen.

De vaak moeilijke zoektocht om je eigen weg te vinden doet mij denken aan een gedicht van Pablo Neruda dat ik toevallig vandaag las. Ik vind het zo mooi dat ik het deel:

'Daarom moet ik steeds terug

Naar al die plekken in de toekomst

Om mezelf te ontmoeten

En te blijven onderzoeken,

Met de maan als enige getuige

En dan fluitend van vreugde

Over stenen en aardkluiten lopen,

Met bestaan als enige opdracht,

Met de weg als enige familie.'

Luisteren naar elkaars verhalen, zonder oordeel, en zo woorden geven aan de stilte. Diversiteit, anders zijn is geen bedreiging, maar schoonheid en maakt onze wereld mooier. Verschillen erkennen en omarmen. Of zoals het boek zo mooi eindigt - het gaat hier over Penelope en haar moeder, maar bij uitbreiding pas ik het even toe op alle mensen -

'... tot alle jaren zonder elkaar niet meer bestaan

[we] hoeven niets te voelen of te zeggen

[we] hoeven alleen maar

samen

te zijn.'

Barnardine Evaristo wilde vooral een boek schrijven vanuit haar eigen beleving (feministisch en lesbisch in de jaren tachtig in Londen, als enige uit een zwart gezin in een blanke woonwijk) en haar eigen ervaringen uit die tijd  meegeven aan de jonge meisjes van nu. Voor mij was het boek een kijkvenster op een wereld die ik niet ken en waar ik niet zo snel mee in contact kom: de zwarte, overwegend lesbische gemeenschap in Londen in de jaren tachtig tot nu. 

Over wat ons verdeelt en wat ons samenbrengt en over het doen opstaan van de grote krijger in ons en zo in onze kracht te staan en ons eigen levensverhaal te schrijven. 

De laatste Amazone van Dahomey is nog lang niet dood. In moedige vrouwen (en mannen) leeft ze verder. Ik hoop ook in jou. Ik hoop in elk van ons.

Dedicated to