Leven & lot - Vasili Grossman

Een meesterlijk epos over de Russische verschrikkingen in WOII en de slag om Stalingrad. En vooral over het leven van gewone mensen die door de staat en hun tijd - het lot - verleid worden tot allerlei vormen van verraad.

Wat een indrukwekkende roman! MEESTERLIJK! 

Het deed mij denken aan Tolstojs Oorlog en vrede. De titel Leven & lot alleen al doet er sterk aan denken, als een sjabloon. Dat is geen toeval want Grossman was een bewonderaar van Tolstoj en zijn werk. Tolstoj wordt trouwens verschillende keren in het boek genoemd.

Al lezende moest ik ook denken aan Dostojewski en Tsjechov. Grossman snijdt met een nietsontziende openheid alle pijnlijke thema's aan van Russische oorlogservaring. Hij beging heiligschennis met de directe vergelijking van het stalinisme met nationaal-socialisme, van de communistische Sovjetstaat met nazi-Duitsland. Zijn boek werd in de ban gedaan. De beschrijvingen van de familie Strum - mensen die altijd ruzie maken en zich dan plotseling weer verzoenen, die in hetzelfde huis wonen, vreemden voor elkaar zijn en tegelijk door diepe bloedbanden verbonden. Het deed mij erg aan Tsjechov denken. De liefhebbers van deze schrijvers zullen ook dit boek weten te waarderen.

Toch is het een boek dat iedereen ooit in zijn leven één keer dient te lezen!

Op het nippertje ontsnapt

Wist je dat het maar weinig heeft gescheeld of we zouden dit boek nooit in handen hebben gekregen? In 1960 werd zijn meesterwerk door de KGB in beslag genomen. In de jaren daarna werd Grossman vakkundig gemarginaliseerd en doodgezwegen. De Sovjetstaat had geleerd rond de affaire Boris Pasternak. Zijn Dokter Zjivago vierde triomfen in het buitenland en Leven & lot wilde men stil en geruisloos laten verdwijnen. Een kleine twintig jaar na Grossmans dood werd een bewaard gebleven kopie naar het westen gesmokkeld. Ondertussen is het in alle grote Europese talen vertaald en wordt het ook in Rusland gezien als een van de grootste romans van de twintigste eeuw.

Wie was Vasili Grossman?

Vasili Semjonovitsj Grossman werd geboren op 12 december 1905 in de Oekraïnse provinciestad Berditsjev, als Iosif Solomonovitsj Grossman. Zijn ouders waren joods en behoorden tot de geassimileerde bovenlaag van de bevolking: ze waren niet religieus en spraken geen Jiddisch. Zijn joodse voornaam werd algauw vervangen door het Russische Vasja of Vasili en die naam zou hij de rest van zijn leven blijven gebruiken. Niet lang na zijn geboorte gingen zijn ouders uit elkaar. In 1921 begon hij een opleiding tot scheikundig ingenieur in Kiev en van 1923 tot 1929 studeerde hij verder aan de faculteit scheikunde van de universiteit van Moskou. In die jaren werd zijn geboortestreek geteisterd door Duitse plunderingen, hevige gevechten tijdens de burgeroorlog, pogroms en een hongersnood. Na zijn afstuderen werkte Grossman in de Donbass, het kolenbekken van Donetsk: hij verrichtte metingen in de mijn en hield zich bezig met de veiligheidsomstandigheden van het werk in de mijnen. Tijdens zijn studieperiode was hij begonnen met schrijven: eerste schetsen, artikelen en verhalen. In 1934 kwam zijn eerste literaire succes met de publicatie van een kort verhaal.

Toen Duitsland in 1941 de Sovjetunie binnenviel, meldde Grossman zich aan als vrijwilliger bij het Rode Leger. Hij werd oorlogscorrespondent voor de legerkrant Krasnaja zvezda ('De rode ster') en naar het front gestuurd. Tegen alle verwachting in raakte hij algauw gehard. Hij schrok nergens voor terug en deed verslag van onder meer de strijd aan het Brjanskfront, de verdediging van Moskou, de slag om Stalingrad en de tankslag bij Koersk. Later trok hij met het leger mee door de Oekraïne naar het westen en was getuige van de bevrijding van Kiev, Odessa, Warschau, Lublin, Schwerin en Poznan. Hij was een van de eerste journalisten die in Polen de kampen Majdanek en Treblinka bezocht en hij was aanwezig bij de val van Berlijn in 1945.

Hij is bijna drie jaar aan het front gebleven en was ooggetuige van veel belangrijke gebeurtenissen tijdens de oorlog. Zijn ooggetuigenverslagen bezorgden hem grote populariteit.

Leven & lot

Het boek vergt veel van de lezer. Er komen verschillende verhaallijnen in voor van verschillende personages. Het zijn er veel, heel veel. 

Achteraan is een lijst opgenomen van de belangrijkste personages per locatie. 

Die lijst is geen luxe - ik heb ze dan ook geregeld geraadpleegd onder het lezen. Want de vaak lange Russische namen waren moeilijk te onthouden. Na enig doorlezen, kon ik de belangrijkste personages wel destilleren zoals Victor Strum, een wetenschapper en belangrijk lid van de Academie van Wetenschappen. Zijn vrouw, Ljoedmila Nikolajevna Sjaposjnikova. Tolja, haar zoon bij haar eerste echtgenoot Krymov. En Novikov, kolonel en commandant van het tankkorps en geliefde van Zjenja, de jongere zus van Ljoedmila.

Er staan ook veel woorden in het boek die achteraan in een lijst verklaard worden. Omdat het er zo veel zijn en mijn leestempo voortdurend werd onderbroken, heb ik de verklarende eindnoten gelaten voor wat ze zijn.

In het begin van het boek zitten we al meteen in een Duits kamp.

'De omheining van het kamp doemde op uit de mist: rijen prikkeldraad, tussen palen van gewapend beton gespannen. De barakken strekten zich uit langs brede, rechte straten. In hun eentonigheid kwam de onmenselijkheid van het enorme kamp tot uitdrukking.
    Onder een miljoen Russische boerenhutten zijn er geen twee precies gelijk, dat is uitgesloten. Alles wat leeft is uniek. Het is ondenkbaar dat twee mensen, of twee rozebottelstruiken, identiek zijn. Waar individuele eigenaardigheden en bijzonderheden met geweld worden uitgewist, dooft het leven uit.'

Zo staat het boek vol met mooie zinnen en bespiegelingen. En zo zal Grossman revolteren, tegen het nazisme en tegen de onderdrukking van het Stalinbewind.

'De kampen waren de steden van het Nieuwe Europa geworden, ze waren verrezen en gegroeid, met een eigen plattegrond, eigen straten en pleinen, ziekenhuizen en vlooienmarkten, crematoria en stadions. Wat leken de oude gevangenissen, weggestopt in de voorsteden, naïef en gemoedelijk patriarchaal in vergelijking met de kampsteden, in vergelijking met die gekmakende purperrood-zwarte gloed boven de crematoria.'

Gevangenissen en onderdrukking hebben een nieuwe dimensie gekregen: vernietiging op massaschaal. En Grossman schrijft observerend, tonend en helder. 

Dit is een boek over mensen, over gewone mensen, mensen onder terreur, in oorlog, in een Duits concentratiekamp, aan het front bij Stalingrad, in de trein op weg naar de gaskamers, in een Russisch werkkamp, in een tankkorps, in een belegerd huis, in de elektriciteitscentrale van Stalingrad, op de grens van de ontdekking van kernenergie. Alle hoofdpersonages worden in hun leven het slachtoffer van verraad. Van mensen in hun omgeving die zich door de staat en de tijd gedwongen voelen hun vriend, collega, familie te verraden.

Tegelijk is het ook een boek over oorlog, over enkele van de verschrikkelijkste dingen die de twintigste eeuw heeft gekend. 

Het boek is een ultieme mengeling van feiten en fictie. Historische feiten en fictieve personages die zo zijn neergezet dat alles waargebeurd kan zijn. Het boek is een uniek tijdsvenster van een van de zwartste perioden in de geschiedenis van Europa: antisemitisme, concentratiekampen, genocide, en terreur onder Stalin. Het bevat ook filosofische bespiegelingen over goedheid, goed en kwaad, de liefde, wanhoop. Daarnaast is het niet alleen bitterheid maar ook ontroering, liefde en moed.

De passages van het jongentje David met de jonge vrouw Sofja Osipovna van in de trein tot over de stalen drempel, de gaskamer in, zijn haarscherp, meedogend en raak beschreven - net zoals het hele boek overigens. Nog nooit heb ik zo een menselijk verslag gelezen. Het raakt diep, fileert mijn hart. dit is schrijven, scherp als een mes, tonend en vol mededogen. Dit blijft hangen.

Wanneer de moeder van Victor Strum in het getto zit en beseft dat ze niet lang daarna omgebracht zal worden, schrijft ze een laatste brief naar haar zoon. Een brief die niemand onberoerd kan laten! Pakkend. Ongelooflijk!

Wat een boek! Diep en breed, tragisch en hoopvol. 

Bron: NAWOORD in het boek LEVEN & LOT - Vasili Grossman
UITGEVERIJ BALANS - vertaald uit het Russisch door Froukje Slofstra