Het verschil

Dit boek is het verhaal van een geschiedenis en een geschiedenis van verhalen. Het is een boek om langzaam en met aandacht te lezen.

Geen makkelijk boek, maar het is de moeite waard om te lezen. Wat hou ik ontzettend van haar associatieve stijl.

Ik heb het begin drie keer opnieuw gelezen, ik stelde vast dat ik mijn leestempo moest verlagen. Het is een boek om langzaam te lezen, zonder haast en met aandacht. Dan ontvouwt er zich een prachtig literair juweel.

Op elf november vertrekken drie mannen en een vrouw naar Sarajevo. Monika van Paemel en haar drie zwijgzame reisgezellen: Lucas, Johan en Marc; een deskundige, twee hulpverleners, drie mannen. Monika gaat mee als voorzitter van de Vlaamse vleugel van de Balkanactie.

Het is het verslag van een reis naar de Balkan met als einddoel Sarajevo. Sarajevo: stad met een magische en tegelijk tragische klank. Begon hier niet de eerste wereldoorlog? Een stad waar het allemaal begon en eindigt door de toekomst van Europa op het spel te zetten. Een oorlog die veraf is en tegelijk ook zo dichtbij.

Een ongewone metgezel is het trotse Lippizanerpaard Siglavy. Zijn eigen geschiedenis is nauw verbonden met de geschiedenis van Europa. Het sprookjesachtige paard reist met haar mee. Het is een magische, mythische figuur in het boek. Wanneer de gruwel van de oorlog niet te vatten is, verschijnt Siglavy en toont haar schoonheid, onschuld, zuiverheid.

'Over een land, hier ver vandaan, waar in de heuvels witte paarden op muziek van Mozart dansten.'

Tegelijk is het ook een reis naar haar eigen familiegeschiedenis. Haar grootvader kwam uit de Eerste Wereldoorlog met een verhaal zo oud als Europa. Haar vader kwam gehavend uit de Tweede Wereldoorlog. Het is dus ook een imaginaire reis naar het land van haar jeugd, haar ouders en  grootouders. Voortdurend is de oorlog en het verhaal van de Balkan geweven door het verhaal van de Eerste Wereldoorlog en het verhaal van Vlaanderen. 

Het is haar persoonlijke gevecht om met de vreselijke tragedie van oorlog te leren omgaan. Niet alleen de oorlog in de Balkan maar ook tegen de 'grote oorlog'. Monika beschrijft de gebeurtenissen van de reis, wat ze meemaken en tegenkomen en associeert onmiddellijk met gebeurtenissen uit het familieverleden die haar raken. Het is haar poging om de gruwel van oorlog een plaats te geven in haar eigen leven. Tegelijk doet het boek af en toe warrig en brokkelig aan.

Het is een heel persoonlijk document, een boel vol emotie.

 'Ik had gehoopt met oorlog te leren omgaan door mij erin te begeven. Een bonusje. Dat vervolgens ook de oorlog van mijn grootvader, respectievelijk die van mijn vader, achterhaald zou zijn.' 

Met de onbeschrijfelijke gruwel en de ervaringen die ze ziet in de oorlog nemen ook haar gevoelens van onmacht, woede en mateloze boosheid toe. Haar eigen leed wordt er niet minder door.

Om uiting te geven aan haar gevoelens van boosheid, bang zijn en rusteloosheid tussen al de vergaderingen en het papierwerk besluit Monika om in actie te komen. Ze zou iets gaan doen. En dus vertrekt ze op weg naar Sarajevo om de vluchtelingen te helpen. En schrijft ze haar ervaringen en reflecties op om er niet onder door te gaan. Zo hoopt ze om het verschil te maken voor vluchtelingen en voor haarzelf.

Onderweg stelt ze vast dat haar gevoelens van boosheid, onmacht en afkeer steeds groter worden.

De auteur schrijft heel mooie zinnen die heel poëtisch aandoen. Vele zinnen uit het boek zouden de aanzet kunnen zijn voor een korte tekst of een gedicht. De mooie poëtische zinnen, de associatieve stijl, de verwevenheid van de Balkanoorlog met haar eigen familiegeschiedenis, de historische feiten en daarmee samenhangend de reflecties naar het eigen 'ik' maken dit boek voor mij hoogstaande literatuur.

Zinnen die ik mooi vond:

'Terwijl ik zat te schrijven was die verre en ook weer zo nabije oorlog door mijn hoofd gaan spoken en gedurende vergaderingen, of bij acties voor de hulpverlening, vervolgden mij de ongeschreven bladzijden.

Ik zat in het verkeerde boek of in het verkeerde leven, de onvrede werd ondraaglijk.'

'Ik besefte dat ik altijd zo zou staan, ergens, wakend in de nacht, uitkijkend naar de morgen, maar zonder haast.'

'Ik ging uiteindelijk naar bed met het tegenstrijdige gevoel dat ik maar al te goed kende: heimwee naar de verloren tijd en verlangen naar nog een leven, waarin ik alles anders zou doen.'

'Liefde en dood moet je gescheiden houden, maar ik was de oorlogskerkhoven blijven bezoeken, al wist ik niet goed wat ik bleef gedenken. De gesneuvelden, de grootouders, of de kindertijd?'

'Maar ik was ik, en dat was al lastig genoeg.'

'Schrijven dwingt tot afzondering, tot stilzitten. Aan de schrijftafel word ik echter met intiemere grenzen geconfronteerd. Opgedrongen, of zelf gecreëerd, ze blijven moeilijk te overschrijden. Soms spring ik op en ijsbeer door de kamer ... maar al schrijvend kom ik achter dingen die ik niet wil weten.'

'Toen de vlucht van Berlijn naar Frankfurt werd uitgesteld kwam ik vast te zitten in een stad die ik zo vlug mogelijk wilde verlaten. Het gevoel van onbehagen dat je overvalt als je op vertrekken bent ingesteld en dat om een of andere reden wordt verhinderd werd nog nadrukkelijker door de angst of de afkeer van een verleden dat bezig was de toekomst in te halen. Ik was van na de oorlog en dat moest zo blijven.'

'Zij zou in mijn geboortedorp blijven en er meer en meer in passen, terwijl ik weg zou gaan en nooit meer de weg terug zou vinden.'

'Er kan ook teveel gebeuren in een leven, dan sla je op hol, of je trekt je terug. Jarenlang had ik mijn verbetenheid verborgen achter een masker van minzaamheid. Ik had mij op het werk geworpen, de familieremedie toegepast. Maar ik bouwde geen huizen alsof het bunkers waren, ik beoefende het schrijven om vorm aan het bestaan te geven. Ik wist dat ik niet aan mijn verhaal zou ontkomen, maar ik wist niet of ik de pijn zou kunnen verdragen. Alle verlies komt neer op falen. Ik had te veel verloren: landschappen, moeders, kinderen, het hield niet op. Ik had het leven opgeschort, hield de boot af. Overleven was de boodschap, al wist ik niet goed waarom of waarvoor. Door afstand te nemen was ik echter ook het contact met de werkelijkheid aan het verliezen, en erger nog, de verbinding met de wereld waaruit ik was voortgekomen, met de verhalen die mij bepaalden. Ik was dolgedraaid en verlangde naar de bovenaardse rust van een monnik, al was dat soort onthechting evenmin aan mij besteed. Ik wachtte de oorlog niet af, maar ging erop af, met de moed der wanhoop. Ik kon het letterlijk niet aanzien, dus moest ik erdoorheen. Het was, laten we wel wezen, ook een voorwaartse vlucht.'

'Ik had na de maanlanding verwacht dat ik anders naar de maan zou kijken, maar het hemellichaam was in al haar schijngestalten zichzelf gebleven.'

'We reden door een bos met onthoofde bomen.'

'Ik had een scheurkalender met teksten in mijn hoofd, mijn leven werd dag na dag afgescheurd en dunner, maar ik gooide geen enkel blad weg, zodat wat ik aan de ene kant verloor, ik aan de andere kant won. Het was alsof ik een dubbel leven leidde.'

'Het was een zee om in geboren te worden, een zee om uit te verrijzen. Toen dacht ik: hier zou ik vrede kunnen vinden. Hier zou ik als engel, vleugel voor vleugel en voetje voor voetje, willen vergaan.'