Het leven speelt met mij - David Grossman

Drie vrouwen, drie generaties nemen na een halve eeuw ruzie en onbegrip een besluit. Ze reizen af naar Goli Otok, het 'naakte eiland' waar oma Vera drie jaar lang onder erbarmelijke omstandigheden in een kamp gevangen werd gehouden. Gili, de kleindochter, gaat samen met haar vader een film maken over het raadselachtige levensverhaal van oma Vera. Want wat is er toen precies gebeurd?

Het is het eerste boek dat ik van de Israëlische schrijver
David Grossman (Jeruzalem, 1954) lees. Zijn werk omvat kinderboeken en essays, een toneelstuk maar voornamelijk romans. Zijn bekendste roman is misschien Komt een paard de kroeg binnen (2015) waarmee hij de prestigieuze Man Booker International Prize won en dat wereldwijd als meesterwerk werd ontvangen.

In de uitzending in januari 2021 van Uitgelezen, het boekenpraatprogramma van Kunstencentrum Voo?uit onder leiding van Fien Sabbe, was het derde boek dat werd besproken en op tafel lag 'Het leven speelt met mij' van David Grossman. Ik was nog niet in slaap gevallen en omdat ik nog nooit iets van deze schrijver had gelezen, vond ik het hoog tijd om daar verandering in te brengen.

De openingszin vond ik al niet zo makkelijk:

'Rafaël was vijftien toen zijn moeder doodging en hem verloste uit haar lijden.'

Kennelijk wordt door de dood van de doodzieke moeder niet zijzelf uit haar lijden verlost - wat ik verwachtte - maar haar vijftienjarige zoon die de slepende ziekte van zijn moeder al lang niet meer kan aanzien. En wanneer je door deze zin denkt dat het over Rafaël gaat, heb je het mis. Want de openingsscène is slechts een aanzet om het personage te introduceren met wie het allemaal begonnen is en waarrond het  draait: Vera Novak, afkomstig uit Joegoslavië. In 1963, een jaar na de dood van Rafaëls moeder in de winter in 1962, worden Vera en Toevja, Rafaëls vader, een stel. Ondertussen was Vera vanuit Joegoslavië naar Israël geïmmigreerd, zeg maar weggevlucht. Hij is niet Vera's eerste man. Uit haar eerste huwelijk met Milos brengt ze haar enige dochter, Nina, mee. Nina is dan zeventien jaar. 

DE KEUZE VAN OMA

Vera, die nu negentig is en ondertussen al twee keer weduwe, woont in de kibboets en is de moeder van Nina en oma van Gili. Gili is de ik-persoon in het boek en de verteller. Alles volgen we door haar ogen.

Vera Ninak is een fenomeen op zichzelf. Vera is iemand die alle aandacht naar zich toehaalt, in een kamer als het ware alle lucht en zuurstof naar zich toetrekt, vol overgave, fel, hartstochtelijk, een vrouw van de grote emoties. Ooit, toen ze vijftien was, hoorde ze hoe haar vader haar moeder een klap gaf. Volgens haar eigen zeggen, ging ze de kamer van haar ouders in zonder kloppen en beval haar vader dat het afgelopen was, dat hij haar moeder geen klappen meer gaf en niet meer tegen haar schreeuwde, waarna ze twee jaar niet meer met hem heeft gepraat.

De hele familie is samen gekomen om haar verjaardag te vieren in de gemeenschappelijke recreatieruimte van de kibboets. 

De moeilijke relatie tussen Vera en haar dochter Nina en tussen Gili en Nina worden al snel pijnlijk duidelijk. Nina voelt zich verraden en in de steek gelaten door haar moeder en op elke pagina en in elke conversatie zijn de pijn en de haat duidelijk voelbaar. 

Op de avond voor het feest komt Nina aan vanuit het arctische dorp waar ze woont. Het is vijf jaar geleden dat ze nog heeft gesproken met Rafaël, haar echtgenoot, en met Gili, hun dochter.

Maar het verhaal begint allemaal veel vroeger. Vera wordt geboren in 1918 en wanneer ze beneden haar stand trouwt met de arme soldaat en niet-jood, Milos, gaan ze de strijd aan als partizanen van Tito, tegen het nazisme van Hitler en het fascisme van Mussolini in Italië. Ze zijn communistisch en in die tijd zijn Tito en Stalin goed bevriend met elkaar. Na de Tweede wereldoorlog komt het tot een breuk tussen Tito en Stalin door een meningsverschil en in 1951 wordt Milos door de geheime politie opgepakt en ervan beschuldigd stalinist te zijn en volksvijand en een Russische spion van Stalin. Vermoedelijk ongegronde beschuldigingen. Hij pleegt zelfmoord in zijn cel. Later wordt Vera ook opgepakt en voor de keuze gesteld: een schriftelijke verklaring ondertekenen dat haar man een verrader was of weigeren te tekenen en naar het beruchte kamp Goli Otok gestuurd worden. In de geest van Vera is echter van schipperen geen sprake. Haar liefde voor haar echtgenoot is zo groot dat ze er niet over denkt om een leugenachtige verklaring te ondertekenen. Uit liefde voor haar dode echtgenoot tekent ze niet. Een keuze die verstrekkende gevolgen zal hebben. Want Nina ziet haar papa niet meer terug en daarna ook haar moeder niet meer. Ze voelt zich in de steek gelaten en verraden. Ze was toen zes en een half jaar. Een gevoel dat ze nooit meer kwijt zal raken. Ze zal altijd een kind blijven van zes jaar en een half.

Nina wordt opgevangen bij familie waar ze echter slecht behandeld wordt. Wanneer ze later trouwt met Rafaël, ook al zijn ze stiefbroer en -zus door het huwelijk van Vera met Rafi's vader, vlucht ze weg. Haar dochter Gili, die dan drie jaar is, laat ze in de steek. Ze kan nergens aarden, zwerft van de ene plek naar de andere, is niet in staat om een liefdevolle relatie aan te gaan. In Jeruzalem gaat ze voor anonieme, vaak gore seks. Het lukt niet om te functioneren in het leven. Ook haar dochter Gili heeft het lastig. Hoewel Gili een relatie heeft met Meir heeft ze al een poging tot zelfdoding achter de rug toen haar eerste vriend haar plots verliet.

NAAR GOLI OTOK

Om een reden die ik niet ga verklappen, reizen Vera, Nina en Rafi, en Gili af naar het eiland Goli Otok, een berucht kamp op een eiland in de Adriatische Zee, voor de kust van Kroatië. Daar zal oma Vera haar levensverhaal voor de camera vertellen. Daar zat ze drie en een half jaar gevangen in onmenselijke omstandigheden en onderging folteringen. Hoewel het een 'heropvoedings'-kamp was, stond het bekend om zijn verschrikkingen. Sommige vrouwen die eerst in Auswitch en later in Goli Otok kwamen, vonden Goli Otok om bepaalde redenen nog erger dan Auswitch. Maar Vera overleeft de vreselijke jaren. Maar het kwaad is geschied. De gevolgen zullen tot generaties verder nog merkbaar zijn. 

De reis naar het eiland en het verblijf daar is een ongemakkelijke alliantie tussen de vier mensen want elk woord kwetst, elk gebaar kan verkeerd uitgelegd worden.

DE AFLOOP

Toch is er door de film te maken en terug te gaan naar waar het allemaal begon, iets in gang gezet, iets is in beweging waardoor er een dynamiek ontstaat in de relatie, vooral tussen Vera en Nina, misschien een weg naar heling, genezing, acceptatie. Omdat het boek een open einde heeft, blijft de uiteindelijke afloop onbekend. Hoewel er toch iets van hoop doorschemert wanneer Gili zelf mama wordt van een dochtertje die ze Nina hebben genoemd.

'Ze is mijn korreltje aarde.
Ons korreltje aarde.'

Een zin die ook haar grootvader, Toevja, uitsprak. 'Sommige zaden hebben genoeg aan één korreltje aarde om te ontkiemen.'

En zo gaat het leven verder. 

WAAR GEBEURD: EVA' S KEUZE

Het nawoord vertelt dat Vera gebaseerd is op een werkelijk bestaande vrouw, Eva Panic Nahir, een bekende en bewonderde vrouw in Joegoslavië. Er is een monografie en een documentair werk over haar verschenen en op de Servische tv is een reeks programma's aan haar gewijd.

Tussen David Grossman en Eva Panic is een diepe vriendschap ontstaan door de gesprekken over haar levensverhaal. Grossman schrijft:

'Het was onmogelijk niet van haar te houden en niet versteld te staan van haar kracht en menselijkheid. En het was soms ook moeilijk niet te pletter te slaan tegen de principiële, hermetische hardheid die ze in zich droeg.'

Grossman heeft haar verhaal en dat van haar dochter, Tiana Wages, opgeschreven. De kennismaking met Tiana vond Grossman een geschenk met haar levenswijsheid, optimisme en moed. Hoewel het boek dus gebaseerd is op een waar gebeurde geschiedenis heeft hij 'de volledige vrijheid gekregen om het verhaal te vertellen en ook mijn fantasie de vrije loop te laten en het me voor te stellen zoals het nooit is geweest', aldus Grossman. Het blijft een mengeling van feit en fictie.

Veel research en onderzoek heeft de schrijver verricht om dit boek te schrijven.

Op You Tube is de film te zien over Eva Panic in vier afleveringen. 

Eva Panic Nahir overleed in 2015 in Israël. 

In het begin had ik behoorlijk wat moeite om in het verhaal te komen. Ik  ergerde ik mij aan de onbeholpen uitspraak van Vera. Ze spreekt Hebreeuws met een Hongaars accent en in het Nederlands zijn alle lidwoorden weggelaten. Dat Vera door haar oerkracht dominant overkomt, helpt ook al niet. Ongeveer half weg in het boek ben ik weer helemaal opnieuw beginnen lezen. Het werd boeiender en boeiender. Zeker wanneer ze ergens tussen pagina 80 en 90 besluiten om samen af te reizen en Vera's levensverhaal op camera vast te leggen, wordt het boek steeds boeiender en boeiender. Want alleen voor de camera komen er ontboezemingen, bekentenissen en openbaringen en tegelijk wordt ook de camera weer een instrument in de moeilijke relatie tussen de familieleden.

Of over hoe grote politieke ideologieën gewone mensen dwingen verscheurende keuzes te maken die blijven doorwerken lang nadat de betreffende heersers en hun onderdrukkende terreur van de aarde zijn verdwenen. Maar de gevolgen kunnen vérstrekkend zijn, over de generaties heen. Vera moest kiezen tussen haar dode echtgenoot of haar levende dochter. Een keuze met verregaande consequenties. Volgens haar was ze standvastig, volgens haar dochter en kleindochter verraderlijk. 

Dit boek is zeer zeker een meesterstuk over hoe de tragiek van een politieke ideologie een gezin in het hart kan raken.