Herfst - Ali Smith

Als 8-jarige maakt Elisabeth kennis met haar oude buurman, Daniel. Een vriendschap die zal blijven bestaan tot op het einde van het leven van Daniel. Hij is dan meer dan 100 jaar en Elisabeth 32. Groot-Brittannië is uit de EU gestapt. Een boek over leven voor en na de Brexit.

Het boek 'Herfst' van Ali Smith laat zich niet zo eenvoudig samenvatten of in een hokje stoppen. Hier klinkt een aparte literaire stem.

Omdat ik het boek 'LENTE' kreeg om te lezen van Hebban en uitgeverij Prometheus en dit boek deel uitmaakt van een 'vier-seizoenen'-cyclus van Ali Smith, besloot ik ook 'HERFST' en 'WINTER' te lezen van de reeks. 'ZOMER' staat gepland om uit te komen. 

Ze volgen elkaar op maar zijn evengoed los van elkaar te lezen.

Het boek heeft heel lovende recensies ontvangen. Ik was heel benieuwd.

Daniel Gluck, een van de twee hoofdpersonages, is in de herfst van zijn leven gekomen. Hij ligt in het ziekenhuis, in een soort verlengde slaapperiode die intreedt wanneer mensen dicht bij de dood zijn. Naast hem zit Elisabeth, 32 jaar en junior docent aan een universiteit in Londen. Ook haar leven is tot stilstand gekomen. Geen vaste aanstelling, geen vaste uren, nog steeds de huurflat uit haar studententijd, geen vaste vriend en een lastige relatie met haar moeder.

Hoewel Daniël niet kan praten en zich van niets bewust schijnt te zijn, werken zijn hersenen nog. Deel I begint met een surrealistische droom van hem, 'Daniel Gluck, je geluk is eindelijk op'.  Woordspelingen komen we vaak tegen in het boek. Het is duidelijk. Hier wordt geëxperimenteerd met taal, met woorden. Zijn dromen komen vaak terug. Soms absurd, surrealistisch, soms verward, soms wat meer helder.

Het boek is in het hij/zij-perspectief geschreven en het is alsof je als lezer als een buitenstaander meekijkt, observeert, door de ogen van de (alwetende) verteller wel te verstaan. In de zin 'Daniel Gluck, je geluk is eindelijk op' geeft de verteller commentaar op het hoofdpersonage. Dit zullen we nog vaak tegenkomen. Werkt bevreemdend. Het ontbreken van aanhalingstekens, vooral in de directe rede, maakt het lezen er niet eenvoudiger op. Aandacht is vereist om na te denken wie steeds aan het woord is. Het maakt de tekst wel minder zwaar, minder zwarte inkt. Het boek ligt overigens prettig in de hand. Een handzaam formaat.

Elisabeth Demand, het andere hoofdpersonage, maakt kennis met de oude buurman wanneer ze 8 jaar is. Voor school dient ze met een van de buren te praten over wat het betekent buurman of -vrouw te zijn en daar een portret van woorden van maken. Haar moeder wil niet dat ze naar de onbekende buurman gaat en hem enkele vragen stelt. Daarom verzint ze iets. Doet ze net of ze hem de vragen stelt en schrijft ze de antwoorden op die ze denkt dat hij zal geven.

'Het moet waar zijn, zei Elisabeth. Het is voor het Nieuws.
Ze komen er nooit achter, zei haar moeder. Verzin het. Het echte nieuws is hoe dan ook altijd verzonnen.
Het echte nieuws is níet verzonnen, zei Elisabeth. Het is het níeuws.'

Hier wordt een thema aangeraakt dat in heel de roman terugkomt: nieuws en fakenieuws. Feiten en fictie. Waarheid en leugens. Haar moeder heeft er heel wat voor over. Ze belooft haar dochter de video van 'Belle en het Beest'.  Wanneer haar dochter opmerkt dat de videospeler kapot is, belooft haar moeder ook een nieuwe video. Daar kan Elisabeth niet tegen op. Wanneer haar moeder het Nieuwsschrift openslaat en het zo goed vindt, loopt ze naar de buurman met het schrift te zwaaien. Wanneer Elisabeth van school komt en de buurman wil ontlopen - ze schaamt zich voor haar moeder - is er geen ontkomen aan . Hij praat tegen haar. Tegen wie anders? Ze loopt helemaal alleen op straat. Een vriendschap wordt geboren.

ENGELAND VOOR EN NA

'Het was iets meer dan een week geleden sinds het referendum.'

Welk referendum? Het referendum over het lidmaatschap van de EU. Het werd gehouden op 23 juni 2016. Een kleine meerderheid (51,9%) stemde voor uittreding van de EU afgekort als Brexit. Het stemgedrag verschilde sterk per gebied.

De haat tegen vreemdelingen neemt toe. Elisabeth komt langs een huis niet ver van de bushalte waar op de gevel, met zwarte verf de woorden GA NAAR HUIS zijn geschilderd. 

Het is een belangrijk thema in het boek, haat tegenover vreemdelingen, buitenlanders, vrouwen, discriminatie.

'Overal in het land heerste verdriet en feestvreugde...
Overal in het land hadden mensen het gevoel dat het verkeerd was. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat het goed was. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat ze echt verloren hadden. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat ze echt gewonnen hadden. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat ze het goede hadden gedaan en dat andere mensen het verkeerde hadden gedaan...'

Het gevoel dat leeft bij mensen, de sfeer, de verdeeldheid worden in bovenstaande zinnen goed beschreven. Dit gaat zo drie pagina's door. Het is duidelijk. Hier wordt geëxperimenteerd met taal, met woorden, met stilistische zinnen, met verhalen. Verhalen die er iets toe doen. Over het hier en nu. Over de tijd waarin wij leven, onze tijd.

Na het referendum en de Brexit is niets meer hetzelfde. Zo is de scène waarin Elisabeth een paspoort wil bekomen om naar het buitenland te gaan, gewoon geweldig en hilarisch. Of hoe sommige dingen opeens oneindig veel ingewikkelder worden.

'Maar Daniel is er nog.
De laatste drie keer dat Elisabeth er was, sliep hij.
Ook deze keer zal hij slapen als ze komt. Ze zal op de stoel naast het bed gaan zitten en het boek uit haar tas halen.
   Brave old world.
Daniel zal zo diep slapen dat het zal lijken of hij nooit meer wakker wordt.'

Ja, de oude wereld is dood. Brave oude wereld. Daniel als metafoor van het oude Engeland dat op het punt staat te verdwijnen. Een nieuwe wereld is opgegaan. Elisabeth leest in een boek. 

'Hij zou naar het boek in haar handen kijken.
Wat lees je? zou hij zeggen.
Elisabeth zou het omhoog houden.
Brave New World, zou ze zeggen.
O, dat ouwe ding, zou hij zeggen.
Voor mij is het nieuw, zou ze zeggen.

Elisabeth en het boek Brave New World dat ze leest als metafoor van het nieuwe Engeland. Engeland na. Brave New World is een dystopische sciencefictionroman die in 1932 werd geschreven door Aldous Huxley waarin hij waarschuwt voor de vele nieuwe technologische en wetenschappelijke ontwikkelingen van die nieuwe tijd. 

TROOST IN KUNST

Wanneer Elisabeth naar de oude huurkazerne gaat waar Daniel heeft gewoond stelt ze zich alle muren wit voor. Ze stelt zich alles witgeschilderd voor. Buiten ziet ze Daniel zitten op een witgeschilderde oude bank, de witte vulling pulkt eruit. Dan krijgt alles kleur, het begint met de witte sinaasappel die hij in zijn hand heeft. De sinaasappel krijgt Cézanne-kleuren. Een impressionistische schilder die een geheel eigen palet ontwikkelde. Eerst donker met hier en daar een licht accent. Later veel lichter, meer aardekleuren. Alles krijgt kleur. Mensen staan in de rij om hem witte dingen aan te reiken. Dingen beginnen te veranderen. 

Schilderijen, kunst en kleur, het kan troosten, helen, dingen veranderen, in gang zetten. Mensen hebben commentaren. Op twitter, op sociale media. De commentaren worden steeds onaangenamer. 

De wereld ziet er beter uit in kleur. We hoeven niet allemaal uit dezelfde witte stof gesneden te zijn, stereotiep, 'normaal'. 

Er komen verschillende personages voorbij die echt hebben geleefd. Zo speelt Pauline Boty, een popartschilderes, een rol in de roman. Ze was de enige Britse en vrouwelijke popartschilderes. In haar opleiding kunstgeschiedenis had Elisabeth nog nooit over haar gehoord. Wanneer ze kennis maakt met deze vergeten kunstenares, besluit ze van onderwerp voor haar afstudeerscriptie te veranderen, tot ergernis van haar scriptiebegeleider. Een prachtige wereld openbaart zich. Van collages, schilderijen, decors en gebrandschilderd glas. Haar schilderijen zijn geestig en vrolijk. Haar leven was kort en droevig.

Zo komen er nog werkelijk bestaande en ingebeelde personages voorbij. Hun verhalen haken steeds meer in elkaar naarmate je het boek verder leest.

De zinnen in het boek, wanneer je ze luidop leest, hebben een ritme dat prettig leest als je het goede tempo te pakken hebt. Wanneer je de zinnen luidop leest, komen ze het meest tot zijn recht. Het doet mij soms aan theaterteksten denken.

Toch is het niet een heel leesbaar boek. De gedachten van de schrijfster gaan alle kanten op. Stuiteren over en weer, heen en weer terug. Soms deed het mij denken aan Virginia Woolf. 

Lange zinnen, korte zinnen, spreektaal, weglaten van interpunctie, woordspelingen, herhalingen, tegenstellingen, humor, mooie beelden, spaarzaam gebruikt. Het is alsof je in een rollercoaster zit met een ADHD'er naast je. Veel problemen van de huidige maatschappij worden aangekaart, zonder oordeel, een boodschap is er niet. 

Verder heb ik het gevoel dat waarheden vluchtig worden aangeraakt, maar niet diepgaand genoeg om een blijvende indruk na te laten.

Misschien eindigt het boek met een klein gevoel van hoop. Daniel wordt wakker maar of het een begin is van een blijvend herstel is zeer de vraag. Het is herfst, meer winter dan herfst. 'Maar er zijn rozen, er zijn nog steeds rozen... Kijk die kleur eens.'