Een grimmig sprookje! Leest vlot weg maar gaat diep. 

Krakau (Polen), 1939

Geen plaats om te zijn voor een jong meisje.

We maken kennis met Anna Lania en haar vader die hoogleraar linguïstiek is aan de Jagiellonische universiteit in Krakau. Anna woont bij haar vader en ze hebben een liefdevolle, hechte relatie.

Op een dag laat haar vader haar achter bij een goede vriend. Hij moet een paar uur weg en zal haar daarna komen ophalen. Haar vader komt nooit meer terug.

De goede vriend laat haar in de steek en ze blijft alleen achter. Dan ontmoet ze een mysterieuze vreemdeling, de Zwaluwman. Hij is lang en mager en heeft iets dreigends. Anna weet dat hij niet haar vader is maar hij spreekt verschillende talen en heeft hetzelfde taalgevoel als haar vader. Hij heeft iets magisch want hij spreekt zelfs de taal van vogels. Wanneer hij een zwaluw roept om op zijn arm te gaan zitten, besluit Anna om hem te volgen. Weg uit Krakau, de bossen van Polen in.

Ze zwerven jarenlang door de bossen van Polen en Rusland, langs de grenslijn van operatie Barbarossa (1941) en komen in Gdansk. De Zwaluwman leert haar wijze harde lessen om in leven te blijven en gaandeweg wordt hun relatie dieper. Anna vertrouwt hem volledig. De Zwaluwman probeert haar af te schermen van de gruwelijke realiteit van de oorlog. Dat doet hij door haar een verhaal - een allegorie - te vertellen over beren en wolven. Over de soldaten zegt hij 'Het lijken jonge mannen, toch? Maar dat zijn het niet. Die uit het westen - dat zijn wolven. En die uit het oosten zijn beren.' En op haar vraag 'Zwaluwman? Waar gaan we naartoe?' antwoordt hij : 'Daarom zijn we hier. In dit land leeft een vogel, een heel zeldzame vogel, die heel erg bedreigd is. Er is er nog maar eentje. En ik wil hem redden. De Wolven en Beren zetten alles op alles om de vogel te vinden ... 'Maar er is er nog maar eentje over! zei ze. 'Precies. De Wolven en de Beren hebben de rest opgegeten. Ik ga ervoor zorgen dat de laatste niets overkomt.' Wauw.' Dat deed mij een beetje denken aan La vitta e bella.

Ondertussen groeit Anna en wordt ze ouder.

De Zwaluwman neemt medicijnen in maar die raken langzaam op en hij verandert in een man die Anna niet kent en waar ze bang voor is. Hij wordt psychotisch en gevaarlijk voor Anna.

Op het einde van het boek neemt hij afscheid van Anna.

''Ik moet ervandoor. We zien elkaar later.'

Zonder nog iets te zeggen draaide hij zich om en liep het plein over. Anna keek hem na zolang ze kon en zag nog net hoe hij een kleine omweg maakte om door een zwerm rustende duiven te lopen en ze de lucht in te jagen.

Toen verdween hij om de hoek van een gebouw. Voor altijd.'

Hij laat Anna achter bij een visser die haar meeneemt in een kleine roeiboot.

'In de verte tekende zich achter de contouren van de rij eilanden een grote, wazige landmassa af.

Ja. Daar was het.

Het ging niet weg. ... Er wachtte haar, ongeacht haar angsten, zelfs ongeacht haar zekerheden, toch iets aan het eind van het water, een nieuw land en een nieuwe taal en misschien zelfs nieuwe soorten vogels die haar stilletjes vanuit de lucht een knipoog konden geven.

Anna's schaduw strekte zich ver uit over het water, lang en zelfverzekerd, en haar hoofd wees recht naar het naderende land.

'Wat,' zie Anna, evenzeer tegen zichzelf als tegen de visser, 'wat ligt daar?''

En zo heeft dit mooie en grimmige boek een open einde.

'Wat zeg je?'

Taal en woorden spelen een belangrijke rol in hun leven. 

'Zij en haar vader waren constant met elkaar in gesprek. Ze spraken in elke taal, in elke hoek van hun appartement en door de hele stad.'

Dit betekent dat ze elke dag van de week een andere taal spreken. Op haar zevende is Anna al goed in Duits, Russisch, Frans en Engels en ze spreekt al een aardig woordje Jiddisch en Oekraïens en een klein beetje Armeens en Karpatisch Romani.

'Het grootste deel van haar leven met hem had Anna gedacht dat elke taal die haar vader sprak op maat gemaakt was, als een maatpak voor de persoon met wie hij converseerde. Frans was geen Frans: Frans was monsieur Bouchard. Jiddisch was geen Jiddisch: het was reb Shmulik. Elk woord en elke zin in het Armeens die ze ooit had gehoord deed haar denken aan het gezicht van de kleine, oude tatik die Anna en haar vader steevast ontving met kopjes sterke, bittere koffie.

Elk Armeens woord rook naar koffie.

Als Anna's prille leven een huis was geweest, dan waren de mannen en vrouwen met wie haar vader zijn vrije tijd converserend doorbracht de pijlers. Ze hielden de hemel boven en de aarde beneden, en ze glimlachten en spraken met haar alsof ze een van hun eigen kinderen was. Professor Lania kwam nooit alleen op bezoek: professor Lania en Anna kwamen op bezoek. Of, zoals zij het zouden zeggen, professor Lania en Anja, of Khannaleh, of Anke, of Anushka, of Anouk. Ze had evenveel namen als er talen waren, als er mensen op de wereld waren.'

Taal en woorden spelen ook een belangrijke rol in het boek. De auteur hanteert vaak korte en sobere zinnen. Dit geeft een sobere nuchterheid aan gruwelijke dingen. Misschien maakt het erge dingen nog erger. Het maakt ook dat er een zeker ritme in het boek zit, een zekere flow waar ik ontzettend van hou.

Het boek is in de verleden tijd geschreven. Het boek bevat 8 hoofdstukken (inclusief epiloog) met een titel die iets zegt over de inhoud: 'Wat zeg je?', 'Volg de leider' en 'Een les in dierkunde.' ...

'Wie ben je?'

''Als elke taal voor maar één persoon bestemd is, gaat een meisje zich natuurlijk op een gegeven moment afvragen: wat is mijn vaders taal? Wat is mijn taal?

Het antwoord is vrij simpel: ze waren andermanstalig. Terwijl andere mensen blijkbaar gebonden waren aan maar één taal, hoogstens twee of drie, leek Anna's vader zich niets aan te trekken van de grenzen waar anderen in het gedifferentieerde landschap van Krakau tegenaan liepen. Hij hoefde zich niet te beperken tot één manier van spreken.

Hij kon alles zijn wat hij wilde. Behalve, wellicht, zichzelf.

En als dit voor Anna's vader gold, tja, dan moet het ook voor Anna hebben gegolden.'

Ook de Zwaluwman is zichzelf niet. Wie hij echt is, komen we nooit te weten.

'Als mensen liegen, proberen ze de bestaande wereld naar hun hand te zetten door er een vervangend papieren laagje overheen te leggen. Maar voor de Zwaluwman hoefde de bestaande de wereld niet in zijn kraam te pas te komen. Hij kon namelijk elke wereld die wat hem betreft bestond naar zijn hand zetten. Daar kwam het op neer als Wegs je moedertaal was.'

En zo wordt de Zwaluwman iedereen en tegelijk niemand.

Het debuut van Gavriel Savit

Dit is het debuut van Gavriel Savit en het is overweldigend.

Het boek is oorspronkelijk geschreven in het Engels met de titel 'Anna and the Swallowman'. Het ontving de Indies Choice Book Award 2016 in de categorie Young Adult Book of the Year. Wie daardoor denkt dat het boek alleen voor jonge mensen is, heeft het mis. Hoewel het boek vlot wegleest, is het geen makkelijk boek. Veel wordt open gelaten en aan de lezer zelf gelaten om in te vullen. Dat maakt het (ook) een boek voor volwassenen.

Het boek is volledig geschreven vanuit het kindperspectief van de jonge Anna.

Het boek begint knap:

Op de ochtend van zes november van het jaar 1939 waren er een paar dingen die Anna niet wist:

Ze wist niet dat het hoofd van de Gestapo in het bezette Polen de rector van de universiteit had gedwongen om alle professoren bijeen te roepen voor een lezing en discussie over het bestuur van de Poolse academie onder Duitse heerschappij.
Ze wist niet dat haar vader samen met zijn collega's weggevoerd zou worden, eerst naar een gevangenis in Krakau, om ten slotte gedeporteerd te worden naar het concentratiekamp Sachsenhausen in Duitsland.

Ze wist ook niet dat ze een paar maanden later gedeporteerd zouden worden naar Dachau, een kamp met een nog veel slechtere reputatie, maar dat haar vader ten tijde van dat transport zich al niet meer in de conditie bevond dat hij vervoerd kon worden.

Wat Anna die ochtend wel wist, was dat haar vader een paar uur weg moest.

Hij zal nooit meer terug komen.

Ook de Zwaluwman verdwijnt uit haar leven en komt nooit meer terug. Hij is een magisch figuur. Ze heeft zelfs nooit geweten wie hij echt was. Het doet denken aan haar vader en alle andere mensen die in de oorlog verdwenen en omgekomen zijn en nooit meer zijn terug gekeerd. Velen anoniem en zonder identiteit.

Thema's

Dat maakt dat dit boek dit boek gaat over groot verdriet, pijn en lijden in het leven, eenzaamheid, het verlies van onschuld en verlies van identiteit, het verlies van zekerheden, maar ook over vriendschap en in leven blijven, groeien en ouder worden, de wil om te leven en over nieuwe zekerheden en nieuwe mogelijkheden in het leven. 

Zinnen die ik mooi vond:

'Diep in haar binnenste, ergens midden in haar buik kreeg Anna het misselijkmakende gevoel dat ze viel. Plotsklaps had ze geen geheim plekje meer, geen ruimte voor haar verborgen zekerheden, niet eens een leegte waar het had gezeten. Het was gewoon weg. En al haar zekerheden ook.

Ze hadden haar vader gevonden.'

'De wereld sloot zich om hen heen als een vuist, elke week iets strakker, en Anna werd ouder en langer en haar lichaam begon te veranderen,  en het werd steeds moeilijker om een eenvoudig antwoord te geven op de vraag of het veiliger was om haar mee de stad in te nemen of juist niet.'

''Zal ik je iets vertellen?' vroeg hij. Zijn stem klonk bijna altijd zacht, maar nu klonk hij teder. 'Ik mis al onze vrienden. Ik herinner me iedereen, alle mensen die we onderweg tegenkomen of met wie we voor de haard zitten te praten. Soms denk ik aan hen voordat ik in slaap val, of ik herinner me iemand onder het lopen, iemand aan wie ik lang niet heb gedacht, en dan word ik verdrietig en vraag me af of het goed met ze gaat. Weet je waarom?' ...  'Omdat het echt is. Alles. Al gebruik ik namen die niet van mij zijn en ook al vertel ik ze dingen die niet gebeurd zijn, dat wil nog niet zeggen dat het niet echt is. We worden even goed vrienden. Ik geef evengoed om ze.''

'Toen hoorde ze het eerste schot, één schot, uit een pistool of een geweer, gevolgd door het gekrijs van een vrouw. Zulk gekrijs kun je haast niet omschrijven aan iemand die het nog nooit heeft gehoord. Het geluid overstijgt op een of andere manier de grenzen van het lichaam dat het voortbrengt, zo schel en doordringend dat het bijna bovennatuurlijk lijkt, maar zo dierlijk dat het in jou als getuige een soort krijsende echo opwekt die schril in je borst weerklinkt.

Woorden als 'verdriet' of 'ontzetting' schieten tekort. Eigenlijk heeft geen enkele taal een woord dat de lading dekt. De enige manier waarop je kunt bevatten hoe zulk gekrijs klinkt, is door het voor te stellen als het geluid van het universum dat openscheurt om de Dood door te laten.'

'Normaal gesproken was haar hoofd net een druk strand - ze rende er de hele dag heen en weer, liet er voetafdrukken achter, bouwde er heuvels en kastelen, schreef haar ideeën en schema's in het zand met haar vingers, maar als het 's avonds hoogwater werd, sloot ze haar ogen en liet ze elke ritmische ademhaling als een golf over de verzameling van die dag stromen, en was het strand voor ze het wist schoon en leeg en viel ze in slaap.'

'Wat zwaar was begonnen, eindigde verschrikkelijk. Alledrie waren ze op hun eigen manier zijn kille aanwezigheid gaan voelen en het besef was stap voor stap tot hen doorgedrongen, maar algauw zouden ze het zeker weten: in dit deel van de wereld waarde de Dood nu rond.'

'Maar Polen was tijdens hun aanwezigheid veranderd en leek meer op het land van oorlog en dood aan de overkant van de rivier dan ze wilden geloven.'

'Het is niet goed om tussen de doden te blijven leven. Dit geldt voor de doden die lichamen achterlaten in kamers en straten en bossen, maar ook voor de doden die achter onze oren of in onze ooghoeken blijven plakken, als stofpluisjes op onze kleding, of zelfs als vuil onder onze nagels: de doden die we met ons meedragen. Het is niet goed om tussen de doden te blijven leven.'

'Het moment waarop ze tot het onvermijdelijke besef kwam dat ze niet meer tot de Zwaluwman kon doordringen, was het eenzaamste en meest ontheemde moment van Anna's korte leventje, dat al zo lang in het teken van eenzaamheid had gestaan.'