Weg der geesten - Pat Barker

In dit boek volgen we de weg naar het front van WOI, waarvan een groot aantal soldaten nooit meer terugkeert. Degenen die wél terugkeren zijn nooit meer dezelfde maar moeten verder leven als 'geesten'.

Deze trilogie bestaat uit de drie boeken 'Niemandsland', 'Het oog in de deur' en 'Weg der geesten' van Pat Barker, een groot schrijfster uit de vorige eeuw. De thema's in haar boeken zijn vaak oorlog, geweld en mannelijke erotiek. Het boek is uitgegeven door uitgeverij DE GEUS.

De Volkskrant noemde dit boek 'Een literair monument' en het boek viel meermaals in de prijzen. Het heeft de Guardian Fiction Prize in 1993 ontvangen voor 'Het oog in de deur' en de Booker Prize in 1995 voor 'Weg der geesten'.

Ik had dan ook hoge verwachtingen bij het lezen van deze klepper.

Ik verwachtte geen klassieke oorlogsroman. Dat is het ook niet. Het is een psychologische roman over wat oorlog doet met mensen, de invloed die het op hen heeft gehad en hoe zij die klap nooit meer te boven zijn gekomen. 

Wanneer je het boek leest vanuit die invalshoek is het een schitterend boek, een echt meesterwerk, noem het gerust een uniek tijdsmonument.

In deze trilogie over WOI volgen we vooral dokter Rivers, arts en psychiater in Craiglockhart, een militair psychiatrisch ziekenhuis van 1916 tot 1919 in Edinburg, Schotland.

                      Bron: https://en.wikipedia.org/wiki/Craiglockhart_Hydropathic

Neurasthenie, shellshock, frontneurose, nachtmerries, hallucinaties, stotteren, het is dagelijkse kost voor hem. Hij moet gewonde oorlogsoldaten klaar stomen om weer naar het slagveld te gaan en liefst zo snel mogelijk. 

Een van zijn patiënten is Siegfried Sassoon, een soldaat en dichter die in 1917 zijn 'Manifest van een soldaat' schreef waarin hij het militaire gezag oproept om de oorlog te stoppen. 

Een oorlog die begon als een 'rechtvaardige zaak' en waar rijen vrijwilligers zich vol idealisme opgaven om mee te strijden. Het pakte helemaal anders uit. Een oorlog waarvan men dacht dat hij slechts enkele weken ging duren en men bij Kerstmis weer thuis zou zijn werd een uitputtingsslag waarbij honderdduizenden jonge mannen bleven steken in de modder van Vlaanderen en Frankrijk. Het eerste uur alleen al sneuvelden aan het front zestigduizend man. De schok die dat teweegbracht is Engeland en de wereld nooit meer te boven gekomen. 

"Dat oorspronkelijke gevoel van idealisme, plichtbesef en opoffering is nooit meer echt teruggekeerd," zei de schrijfster in een interview dat gepubliceerd is in de Nederlandse krant Trouw.

Sassoon brengt dokter Rivers in de war. Als patiënt en dokter hebben ze vaak contact met elkaar en dokter Rivers gaat steeds meer twijfelen aan zijn werk en krijgt het steeds moeilijker.

Een andere patiënt van hem is luitenant Billy Prior. Hij is de hoofdpersoon in het tweede deel van de trilogie en de meest moeilijke patiënt van dokter Rivers. Hij wil dokter Rivers voortdurend uit zijn tent lokken, is niet meegaand. In het hele boek kon ik nooit sympathie voor dat personage opbrengen. Hij is afkomstig uit het arbeidersmilieu maar dankzij zijn rang als luitenant begeeft hij zich in het leger in de 'hogere' kringen. Hij is op seksueel gebied bi en begeeft zich tussen alle lagen van de samenleving. Toch krijg je het gevoel dat hij altijd en overal een zeker afstandelijkheid bewaart. Meer en meer ontwikkelt hij zich naar een psychotische persoonlijkheid.

Een andere patiënt en ook dichter is Owen. Ook hij behoorde tot de 'war-poets' die in gedichten uiting gaven aan hun ervaringen met het oorlogsgeweld.

De aanpak van dokter Rivers met zijn patiënten is revolutionair voor die tijd. In hem leren we een vriendelijke arts kennen die de tijd neemt om naar zijn patiënten te luisteren. Hij moedigt hen aan om hun herinneringen, ervaringen, niet te verdringen maar ze toe te laten. Veel jonge mannen zien in hem dan ook een vaderfiguur.

En dit brengt ons bij een belangrijk issue: gender. Voor mij is dat hét thema dat voortdurend aanwezig is door het hele boek. 

GENDER EN GENDERVERSCHILLEN

De oorlog bracht een gevoel naar boven dat natuurlijk al bestond: kameraadschap tussen mannen. De oorlog idealiseerde dat beeld nog meer: mannen als helden in een heroïsche rol. Dat sommigen ook homoseksuele gevoelens hadden was taboe. Dat veroorzaakte een spanning. Zo had dokter Rivers homoseksuele gevoelens maar komt er niet voor uit. Billy Prior heeft dan weer homoseksuele en heteroseksuele relaties. Er komen veel homoseksuele gevoelens in het boek naar voor, soms openlijk, soms verdoken. Dat komt omdat de hoofdpersonages echt hebben geleefd - maar daarover straks meer - en de meesten homoseksueel waren.

Veel jonge mannen zagen in de oorlog de ultieme verwezenlijking van de 'mannelijke' rol. In werkelijkheid ging het er helemaal anders aan toe. Vaak moesten ze uren bewegingloos in de loopgraven staan of zitten, wachten op aflossing, soms uren, dagenlang. Een passiviteit die gewoonlijk als een 'vrouwelijke' eigenschap wordt gezien. 

Vóór de oorlog waren de seksen wel al dichter bij elkaar gekomen maar de traumatische ervaring van de oorlog deed dat weer allemaal op zijn grondvesten schudden. De mannen waren niet in staat om hun ervaringen te delen met de vrouwen van wie ze hielden en ook niet met de oudere mannen die hen hadden aangemoedigd ten oorlog te trekken en zelf thuis waren gebleven. Tegelijkertijd opende de oorlogsindustrie nieuwe wegen voor vrouwen. Van eerst gedwongen thuis zitten en voor de kinderen te zorgen konden vrouwen nu meer open in fabrieken gaan werken, buitenshuis inspanningen doen om de oorlogsinspanningen te steunen. 

'Hij wist niet wat hij van haar denken moest, maar ja, hij had geen ervaring meer met vrouwen. Ze leken erg veranderd in de oorlog, hadden zich op allerlei terreinen ontplooid, terwijl de mannen in die tijd steeds minder speelruimte hadden gekregen.'

Na de oorlog werd dat grotendeels teruggedraaid. Degenen die het overleefd hadden, kwamen terug. Vrouwen gingen weer terug naar huis, keuken en kinderen. Wat de teruggekeerde soldaten hadden meegemaakt was zo zwaar geweest dat vrouwen niet meer durfden te klagen. 

Zo zette de oorlog de man-vrouw identiteit danig onder druk. 

'Het Grote Avontuur. Ze waren gemobiliseerd naar holen in de grond, zo nauw dat ze zich amper bewegen konden. En het Grote Avontuur - de levende werkelijkheid van alle avonturenverhalen die ze als kind hadden verslonden - bestond erin dat ze gehurkt  in een loopgraaf op hun dood zaten te wachten. De oorlog die zo veelbelovend was geweest wat 'manlijke' activiteiten betreft, had in feite 'vrouwelijke' passiviteit gebracht, wen wel op een schaal die hun moeders en zusters zelden gekend hadden. Geen wonder dat ze afknapten.'

De klassenverschillen bleven bestaan. De oorlog veranderde daar niets aan. De mythe van 'aan het front één natie' wordt in dit boek doorprikt. Er was een groot verschil tussen de gewone soldaten en de 'hogere officieren'. 

Zo wordt er in het boek op een gegeven moment ophef gemaakt  van het feit dat Lady Cynthia Asquith als vrijwilliger dienst had genomen in een munitiefabriek. Zij deed het werk twee uur per week naast vrouwen die twaalf uur per dag en zes dagen per week datzelfde werk stonden te doen. Dat laatste werd er niet bij verteld. De ongelijkheid die er al was voor de oorlog bleeg gewoon bestaan. 

Nog een interessante inzicht dat dokter Rivers opdoet is dat

'Bij elke verklaring van oorlogsneurose moest je in aanmerking nemen dat dit schijnbaar puur mannelijke oorlogsleven vol gevaar en ontberingen bij mannen dezelfde stoornissen veroorzaakte als die waaraan vrouwen leden in vredestijd.'

Dokter Rivers wordt gesterkt in zijn overtuiging dat 

'doorlopende spanning, immobiliteit en onmacht de schade aanrichtten en niet de plotselinge schokken en bizarre verschrikkingen die de patiënten zelf geneigd waren als de oorzaak van hun kwaal aan te wijzen. Dit zou ook een verklaring kunnen zijn van het feit dat angstneurosen en hysterische aandoeningen zich bij vrouwen in vredestijd veelvuldig voordeden, daar hun tamelijk opgesloten leven weinig gelegenheid bood om spanningen op een actieve, opbouwende manier af te reageren.

Stof tot nadenken! 

FEIT EN FICTIE

Wat dit boek heel bijzonder maakt is dat bijna alle hoofdpersonages echt hebben geleefd. Siegfried Sassoon, dokter Rivers en Owen zijn werkelijk bestaande personages. Het boek is dus een zeer goede mengeling van facts en fictie. Alleen Billy Prior is een volledig fictief personage.

Siegfried Sassoon (1886-1967) heeft in juli 2017 inderdaad geprotesteerd tegen de voortzetting van de oorlog. Robert Graves heeft hem toen overgehaald om voor een militaire keuringscommissie te verschijnen en deze heeft hem doorverwezen naar het oorlogshospitaal Craiglockhart, waar hij onder de behandeling kwam van dr. W.H.R. Rivers (1864-1922), de eminente neuroloog en sociaal antropoloog.

Rivers' behandelingsmethoden zijn ook beschreven in het artikel (The Repression of War Experience' (Lancet, 2 febr. 1918) en in het na zijn dood verschenen boek Conflict and Dream (Londen, Kegan Paul, 1923). Zijn behandelingsmethoden verschilden nogal van wat toen gebruikelijk was en waren revolutionair en heel modern voor die tijd. 

Lees deze interessante recensie in Trouw van Gertjan Vincent, 4 april 1996