De avond is ongemak

Een boek vol met beelden dat mij de adem beneemt! 

Wat een mooi boek, vol met prachtige beelden: vergelijkingen en metaforen. Een literair debuut waarmee Marieke Lucas Rijneveld de literaire wereld komt binnen gestormd.  

'Er staat geschreven, 'ik maak alle dingen nieuw!'

Maar de akkoorden zijn een waslijn van verdriet,

Messcherpe vlagen knakken het geloof

Van hem die weg wil vluchten uit dit wreed begin.

De ijzelregen geselt bloei tot glazig moes,

Een hondsvot schudt zijn pels kurkdroog in het geweld.'

Uit: Verzamelde gedichten van Jan Wolkers (2008)

Zo begint dit wervelende debuut.

Niet alleen de avond is ongemak, de hele wereld is ongemak in dit beklemmende boek. We worden meegezogen in het leven van Jas, een dromerig meisje met veel fantasie dat geen kind meer is en ook nog geen volwassene.

In dit niemandsland groeit ze op in een streng gereformeerd gezin op de boerderij van haar ouders tussen de leegte van de polders en de leegte in het gezin.

Jas wil meegaan met haar broer Matthies om de Poldertoer te gaan schaatsen maar dat mag niet.

'Nee, dat kan niet, ' zie hij. En toen zachter, zodat alleen ik het kon horen: 'Omdat we naar de overkant gaan.'
'Ik wil ook naar de overkant,' fluister ik.
'Als je groter bent, neem ik je mee,' zegt haar broer Matthies en gaat zwaaiend het huis uit 

...Ik dacht aan dat ik nog voor zoveel te klein was, maar dat niemand vertelde wanneer je groot genoeg werd, hoeveel centimeter dat op de deurpost was ...

Het gezin wordt zwaar getroffen door de dood van Matthies, het oudste kind, dat tijdens het schaatsen door het ijs zakt en verdrinkt.

In het zwijgzame en streng gelovige gezin is geen plaats voor woorden over de dood en het verlies van Matthies. Alleen het woord van God blijft doorklinken, voor de rest doet men er het zwijgen toe.

Door de dood van Matthies komt haar moeder in een zware depressie terecht. Ze eet niet meer en wordt mager en heeft geen aandacht meer voor haar kinderen.

'Ik was tien jaar en deed mijn jas niet meer uit.'

Jas is bang om te verdwijnen en uit elkaar te vallen en haar jas houdt haar bij elkaar.

Daarom wordt ze ook aangesproken met de naam Jas. Haar schil waarmee ze zich wil beschermen tegen de buitenwereld wordt haar identiteit. 

Ze voelt zich ook schuldig over de dood van haar broer, want ze had gevraagd aan God 'of hij niet alstublieft haar konijn maar haar broer Matthies kon nemen.'

Jas kan de dood van haar broer nog niet bevatten.

' ... toen buurvrouw Lien weer naar binnen kwam, ik hoorde haar in de hal extra lang haar voeten vegen. Vanaf nu zou ieder bezoek langer zijn voeten vegen dan nodig was. De dood vroeg in eerste instantie om een verplaatsing, om het uitstellen van de pijn.'

' Even hoopte ik dat Lien Matthies bij zich had. Dat hij zich verstopt had in de holle boom achter op het weiland en dat hij het nu wel welletjes had gevonden en tevoorschijn was gekomen; inmiddels vroor het buiten.'

Na de dood van haar broer begint de grote leegte.

'Het gaat prima met de drie koningen,' zeg ik. Sinds de dag dat Matthies niet meer terugkwam, noem ik ons de drie koningen, want op een dag zullen we onze broer vinden, al moeten we er ver voor reizen en cadeaus meenemen.'

De ouders zien niet dat het gezin steeds verder ontspoort, ondanks de pogingen van Jas om de aandacht van haar vader en moeder te trekken. De ouders zien niet dat Obbe op een gemene manier dieren begint te doden, dat er veel ontluikende seksualiteit is tussen hun opgroeiende kinderen.

'Volgens vader kunnen kinderen geen zorgen hebben, omdat die pas komen als je je eigen akkers moet rooien, al ontdek ik de zorgen wel steeds vaker bij mezelf en houden ze me in de nacht wakker, lijken ze te groeien.

Nu moeder magerder wordt en haar jurken ruimer, ben ik bang dat zij spoedig zal sterven en dat vader dan met haar meegaat. Ik volg hen de hele dag zodat ze niet zomaar dood kunnen gaan en verdwijnen. Ik bewaar ze altijd in mijn ooghoeken, net als de tranen om Matthies.'

Jas is bang dat haar ouders ook zomaar dood kunnen gaan en voelt zich verantwoordelijk voor hen. Als haar ouders s'avonds weggaan, kan ze niet rustig in slaap vallen. Pas als ze de slaapkamerdeur hoort, en het sloffen van moeders pantoffels, kan ze met een gerust hart in slaap vallen.

Net zoals ze haar jas niet meer kwijt wil, kan ze ook haar poep niet meer kwijt.

'Ik kon mijn poep vasthouden, niets wat ik niet kwijt wilde hoefde ik vanaf nu nog te verliezen.'

Door de ogen van de tienjarige Jas volgen we de beklemmende sfeer mee in het gezin vol schuld, angst, rouw en verdriet dat geen woorden kan en mag krijgen en het gezin dat steeds verder uit elkaar valt. Jas is niet langer bestand tegen de morbide verstikkende sfeer van rouw waarin het huis gedompeld wordt, tegen haar emotioneel niet-functionerende ouders en tegen het verpletterende gevoel van zich verantwoordelijk voelen voor haar ouders. Haar fantasieën en haar droomwereld houden haar overeind en zijn tegelijk haar ondergang. Je voelt het dan ook aankomen in het boek: een gezinsdrama is onafwendbaar.

Rijneveld debuteerde in 2015 met de dichtbundel Kalfsvlies en won daarmee de C. Buddingh'-prijs voor het beste poëziedebuut. Omdat ze nog twijfelt over haar gender voegt Marieke Rijneveld aan haar naam ook Lucas toe. Van De avond is ongemak is meteen een tweede druk opgelegd.