Cliënt E. Busken - Jeroen Brouwers

'Ik kijk scherp, neem helder waar, observeer, registreer, heb alles door, al denken zij en houden ze vol van niet.' Aldus de hoofdpersoon in het boek. Iemand in een rolstoel met Alzheimer die dement is kan niet meer helder denken. Hij is slechts nu en dan ietwat verstrooid. Dat is iets anders en gezien zijn gevorderde leeftijd, niet onbegrijpelijk.

Het is het eerste boek dat ik lees van Jeroen Brouwers (1940) en volgens sommigen zijn slotakkoord.

Wat een taalvirtuositeit en heerlijke zinnen! De nieuwe woorden die hij verzint, het goochelen met taal, het houdt in dit boek niet op. Jammer dat ik het niet kan halen van hem want mijn recensie doet het boek geen eer aan.

De hoofdpersoon is meneer E. Busken, cliënt E. Busken van een psychiatrische zorginstelling waar hij tegen zijn zin verblijft. Hij zit vast gegord in een rolstoel op een gesloten afdeling.

Het volledige boek zitten we in het hoofd van de hoofdpersoon. Het is eigenlijk een lange monoloog van denken, malen, piekeren en bedoelen. Hij zegt niets, misschien is hij een beetje doof, maar hij blijft een scherp waarnemer van wat rondom hem gebeurt, van het verplegend personeel en zijn medebewoners. Alleen de psychiater Carola doorziet zijn spel.

Met bijtende spot worden de (mis)toestanden in verzorgingstehuizen gehekeld en gaandeweg komen we meer te weten over wie E. Busken is. Hij leidt aan hoogheidswanen maar door de troebele nevelen van zijn warrige geest komen we toch meer te weten over hem. En een vriendelijke opa waarbij je heerlijk op de schoot kunt zitten, is dit heerschap zeker niet. Voortdurend spuit hij in gedachten zijn neerbuigende commentaar over alles en iedereen.

Hij is er oprecht van overtuigd dat hij een heldere denker is.

'Het komt aan op helder denken en concentratie. Ikzelf ben een heldere denker.'

Het zijn de medebewoners die met lege blik voor zich uit staren, het lichaam wiegend. Terwijl anderen voortdurend kakelen, vloeken, dreigen, schelden en dwingen. Alleen met hem gaat alles goed, of toch bijna, ware het niet dat hij tegen zijn wil wordt vastgehouden. Vanaf dan zijn zijn problemen begonnen. 

Toch is zijn verval en achteruitgang deerniswekkend tastbaar en voelbaar op elke pagina.

Omdat hij tegen zijn zin is opgenomen, besluit hij te zwijgen. Het is zijn manier om in verzet te komen. Hij ergert zich aan het taalgebruik. Cliënt in plaats van patiënt, 'kaa' in plaats van kanker, heengaan in plaats van sterven. Ook het denigrerende taalgebruik van de verpleegkundigen, verzorgenden alsof ze tegen kleine kinderen praten. Of het over hem heen praten waar hij bij zit. Het vervult hem allemaal met braakselopstuwende weerzin.

Helaas kan hij niet vluchten. Al heeft hij het wel geprobeerd. Eén keer. Op weg naar een oecumeneplek ergens in het gangengebied van het ziekenhuis, kon de vrije wereld niet ver weg zijn, deduceerde hij. Toen hij met zijn ellebogen leunend op de handgrepen van het loophulpmiddel zich sloffend, hijgend en zuchtend van de pijn tot aan de gele streep van de lift wist te hijsen en toen de deuren ervan zich openden was zijn ontsnapping uit Château d' If begonnen. Maar voordat hij zijn looptuig naar binnen kon rollen, hielden twee verzorgenden hem daarvan af. Zo kwam een eind aan zijn grote verdwijnplan.

Door het schrijnende heen is het tegelijk ook hilarisch. De scène van de val met de rollator en de sessie bij de psychiater zijn eigenlijk om te gieren.

Tegelijk kost het toch wel moeite om mee te blijven gaan in zijn gedachtegang tot het einde van het boek. Of iedereen het zal kunnen opbrengen tot het einde te blijven lezen, betwijfel ik. 

Maar op gebied van taal en virtuositeit is dit boek om van te smullen.

In 2021 wint Jeroen Brouwers de Libris Literatuurprijs met zijn 'laatste roman'. Door zijn zwakke gezondheid kon hij niet aanwezig zijn bij de prijsuitreiking. De prijs is een geldsom van 50 000. De andere genomineerden krijgen elk
2 500 euro.